“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

10-BOB. MARKAZIY VA SHARQIY YEVROPA 
MAMLAKATLARINING BOZOR IQTISODIYOTIGA
O`TISH TAJRIBASI 
 
10.1. Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari iqtisodiyoti 
10.2.O`tkazilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosiy tomonlari 
10.3. Davlat mulkini xususiylashtirish 
10.4. Iqtisodiyotdagi tuzumiy o`zgarishlar 
10.5. Tashqi iqtisodiy aloqalar 
 
Tayanch so’z va iboralar 
Bozor iqtisodiyoti, xarajat, rivojlanayotgan mamlakatlar, ishsizlik, 
industriya.
 
 
10.1. Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari iqtisodiyoti 
 
Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlariga Albaniya, Bolgariya, Bosniya 
va Gersogovina, Vengriya, Makedoniya, Polsha, Ruminiya, Slovakiya, Sloveniya, 
Xorvatiya, Chexiya va Yugoslaviya mamlakatlari kiradi. 1997 – yilda bu 
mamlakatlarda 118,7 mln. aholi bo`lib, jami YAIM 636 mlrd. dollarga teng 
bo`lgan (jahonning aholisi 1,85 foizi, 1995 – yilda YAIM 2,24 foiz). Umumiy 
taraqqiyot darajasi bo`yicha industrial, industrial-agrar mamlakatlar hisoblanib, 
industrial rivojlangan mamlakatlar yo`q. Albaniya esa rivojlanayotganlar qatorida. 
Aholi jon boshiga nisbatan YAIM miqdori bo`yicha G`arbiy Yevropa 
mamlakatlaridan ikki-uch barobar past va deyarli Lotin Amerikasi rivojlanayotgan 
mamlakatlar qatorida turadi. 
Bu mamlakatlar Ikkinchi Jahon urushidan keyin ma’muriy-buyruqbozlik 
asosidagi iqtisodiyot tizimida edilar. Yugoslaviya, Vengriya va Polsha asta-sekin 
boshlang`ich davrdagi sovet modelidan milliy modellarga o`tgan. Ma’lum darajada 
bozor iqtisodiyoti elementlarini qo`llab, baribir asosiy ma’muriy markazlashgan 
iqtisodiyot tizimida bo`lishgan. Bu mayda xususiy xo`jaliklarni saqlash, bozor 
iqtisodli mamlakatlar bilan tashqi aloqalarni olib borish kabilar mavjud bo`lgan. 
Xattoki chet kapitalining kiritilishi darajasida ham bo`lgan. 
Keyingi o`n yillik ichida bu mamlakatlar o`tuvchi iqtisodli bo`lib 
hisoblanadi. Chunki bozor iqtisodiga o`tish amalga oshmoqda. Shu bilan birga 
o`tish davrining boshlang`ich yillaridek iqtisodiy taraqqiyot darajasi, ma’muriylik 
saqlanishi bilan bozor munosabatlariga o`tish, aholi mentaliteti, rivojlangan 
mamlakatlarga nisbatan iqtisodiyotning ochiqligi kabilar mavjudligi ham xosdir. 
Aytaylik, Chexiya va Sloveniya mamlakatlari bozorga o`tishda ancha oldinga 
siljishib, Bolgariya va Ruminiya kabilardan ilg`orlashga ulgurgan. 
Bozor iqtisodiyotiga o`tishda evolyusion yo`l bilan birga radikal usulning 
qo`llanayotganlari ham mavjud. Evolyusionlik Bolgariya, Vengriya, Ruminiya, 

---

163 
Slovakiya, Sloveniya, Xorvatiyalarga xos bo`lsa, radikal usul Polshaga va kamrom 
Chexiyaga xosdir. Polshadagi “Xushdan ozish” usuli hammaga ma’lumdir. Chunki 
bozor munosabatlariga o`tishda juda keskin usul asos qilib olingan edi. 
Bozor iqtisodi asoslarini yaratishda Markaziy Yevropa mamlakatlari 
hisoblangan Vengriya, Polsha, Sloveniya va Chexiyalar ancha tez harakat 
qilganlar. Bolqon mamlakatlari hisoblanadigan Albaniya, Bolgariya, Ruminiyada, 
Sobiq Yugoslaviyaga kiruvchi respublikalarda bozorga o`tish juda og`irlik bilan 
amalga oshib, bularda o`zgarishlar juda sekinlik bilan davom etmoqda. 
Bu mamlakatlar Ikkinchi Jahon urushi natijasida Sobiq SSSR ta’siridagi 
mamlakatlar bo`lib, sotsialistik iqtisodiyot qurish yo`liga o`tganlar. Shuning uchun 
ham SSSR turidagi iqtisodiyotni shakllantirilib, bozor munosabatlaridan 
chetlashgan, markazlashtirilgan xolda qat’iy reja ostida boshqariladigan 
iqtisodiyotga ega edilar. Shuning uchun ham bularning oldida Sobiq SSSR 
respublikalari asosida tashkil topgan yangi mamlakatlarga o`xshash juda murakkab 
vazifalar turar edi. Rivojlanayotgan mamlakatlardan farqli xolda tub iqtisodiy 
o`zgarishlarga xos vazifalar ko`p edi. Chunki ishni boshidan boshlashdan oldin 
qilinadigan ishlarning o`zi ham ko`p edi. Bu esa iqtisodiyot rivojini davom ettirish 
emas, balki uni o`zgartirish, mavjud ko`p narsalarni yo`q qilish bilan bog`liq 
vazifalarni bajarmasdan yangisini boshlab bo`lmas edi. Bu esa mavjud iqtisodiy 
darajani pasaytirish, ortiqcha xarajatlarni amalga oshirishni talab etar edi, ya’ni 
inqiroz bosqichini bosib o`tish, tiklanish ishlarini bajargandan keyingina yangisini 
yuzaga keltirishga o`tish kerak edi. Albatta bu ma’lum vaqt va yo`qotishlarni talab 
etar edi.
Bu vazifalarni mamlakatlar bir xilda va bir tarzda amalga oshirmaydi, 
chunki turli mamlakatlar turli jarayonda bu bosqichni bosib o`tadi. Bu sof iqtisodiy 
o`zgarishlarga albatta siyosiy holat turlicha ta’sir ko`rsatadi. Ayniqsa 
mamlakatlarning bo`linishi, avtonomlik uchun harakat qilish iqtisodiy jarayonga 
turli darajada ta’sir etadi. Aytaylik, Chexoslovakiya ikki mustaqil Chexiya va 
Slovakiya davlatlariga bo`linadi. Ma’lumki, bularning iqtisodiy taraqqiyot darajasi 
bir xil bo`lmay, Chexiya ancha rivojlangan edi. Bu yo`nalish ancha tinch yo`l bilan 
davom etadi.
Yugoslaviya ham bir necha davlatlarga bo`linib ketadi. Lekin bu urushlar, 
talofat ko`rishlar bilan amalga oshib, iqtisodiyotni ancha oqsashiga va orqaga 
surilishga olib keldi va yangi rivojlanish yo`liga o`tishni juda ham og`irlashtirdi. 
Umuman tizimli o`zgarishlarning o`zi inqirozli holatni yuzaga keltirsa, 
urushlar asosida mustaqillikka erishish, chuqur inqirozlarga olib kelgan edi. 
Shuning uchun ham bu mamlakatlarda yuz bergan siysiy holat turli darajada ish 
olib borish, ya’ni avvalo tiklanish, dastlabki darajaga erishishni birlamchi vazifa 
qilib qo`yadi. 
Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari ichida eng yirigi Polsha bo`lib, 
uning aholisi 1997 – yilda 39,0 mln.dan iborat edi. Undan keyingi Ruminiya – 22,7 
mln, Chexiya – 10,3 mln, Vengriya – 10,2 mln, Yugoslaviya – 10,5 mln. aholiga 
ega. Qolganlarida 8,3 mln.dan 2,0 mln. gacha aholi mavjud. 

---

164 
Iqtisodiy tiklanishni olsak, bu ham turli darajada davom etmoqda. Aytaylik, 
YAIM Polshada 225 mlrd. dollar bo`lsa, 1990 – yilga nisbatan 123,6 foizni tashkil 
etgan. Chexiyada 98 mlrd. dollar bo`lib, 108,9 foiz bo`lgan, Sloveniyada 22 mlrd. 
dollar va 103 foiz, Xorvatiyada 22 mlrd. dollar va 96,0 foiz, Vengriyada 68 mlrd. 
dollar va 93,0 foiz bo`lgan. Bu mamlakatlar shu yillar ichida YAIM ko`rsatkichi 
bo`yicha yomon bo`lmay, iqtisodiy tiklashni amalga oshirishgan va shunga 
yaqinlashishgan. Lekin qolgan mamlakatlar bu vazifani shu yillar ichida bajara 
olmagan. Ayniqsa, Albaniya – 60 foiz, Makedoniya va Bolgariya – 70 foiz, 
Ruminiya – 80,7 foiz darajasida bo`lgan. 
Mamlakat iqtisodiy taraqqiyotida eng muhim ko`rsatkich YAIMning aholi 
jon boshiga to`g`ri kelishidir. Bu ko`rsatkich bo`yicha biz tahlil qilayotgan 
mamlakatlar ichida oldingilari Sloveniya – 11 ming, Chexiya – 9,50 ming dollar. 
Bundan keyin Slovakiya – 7,50 ming, Vengriya – 6,65 ming dollardan iborat. Eng 
past ko`rsatkich. Albaniya – 0,75 ming dollar, Yugoslaviya – 3,15 ming, 
Makedoniya, 3,35 ming, Bolgariya – 3,65 ming dollardan iborat. 
Bozor iqtisodiyotining shakllanishida davlat byudjetining xajmi, uning 
YAIMdagi hissasi ahamiyatlidir. Chunki iqtisodiy erkinlik xususiy sektorning 
o`sishi, daromadning taqsimlanishida uning qismini ortib borishiga olib kelishi 
kerak. Tizimiy o`zgarish davlat byudjetida o`z aksini topishi kerak va bozor 
iqtisodiga o`tish bilan YAIMda byudjet hissasi pasayib borishi tabiiydir. Agar bu 
jarayonga e’tibor bersak, biz ko`rayotgan mamlakatlar turlicha ekanligini guvoxi 
bo`lamiz. Albaniya davlat byudjet daromadi YAIMga nisbatan 1990 – yilda 47,1 
foizni tashkil etsa, 1995 – yilda 17,8 foiz, Rumiyaniki – 40,5 dan 33,5 foizga, 
Bolgariya – 53,3 dan 36,0 foizga tushgan. Qolgan mamlakatlarda bu ko`rsatkichlar 
taxminan 50 foizdan 44,5 foizgacha pasaygan. Polshada esa, aksincha, 42,9 
foizdan 46,8 foizga o`sgan, shuningdek Xorvatiyada 34,0 foizdan 50,6 foizgacha 
ko`tarilgan. 
Tizimiy o`zgarish ayniqsa narx-navoda o`z aksini topadi. Bu mamlakatlarda 
ham bu narsa yaqqol ko`zga tashlanadi va inflyatsiya jarayoni juda tezlashadi. 
Masalan, Bolgariyada 1990-1997 yillar ichida narxlar 1203 marta, Xorvatiyada – 
597, Ruminiyada – 336, Sloveniyada – 14 marta yuqori bo`lgan. Lekin Chexiyada 
– 298 foiz, Slovakiyada – 306 foizni tashkil etgan. Bu raqamlardan ko`rinib 
turibdiki, ba’zi mamlakatlarda narxlar bir necha marta ko`tarilsa, boshqalarida bir 
necha yuz marotaba oshgan tva giperinflyatsiya darajasigacha yetganki, moliyaviy 
tuzilish va uning izdan chiqishi yuqori darajada bo`lgan.
Bozor iqtisodiga asos solishda xususiy sektorning shakllanib borishi 
muhimdir. Chunki haqiqiy tardbirkorlik uchun bu kuchli va eng ta’sirli negizdir. 
2012– yilga kelib, bu mamlakatlarda bu soha sezilarli o`rin egalladi. Buni ayniqsa 
YAIMdagi hissasida ko`rish mumkin. MaAsalan, Chexiya xususiy sektorining 
YAIMni xosil qilishdagi hissasi 2012 – yilda 65 foizga teng bo`lgan, Vengriyada – 
60 foiz, Slovakiyada – 59foiz, Polshada – 56 foiz, Bolgariyada – 40 foiz, 
Ruminiyada – 35 foiz, Sloveniyada – 33 foizni tashkil etgan. 
Bu mamlakatlar Chexiyadan tashqari asosan agrar sektor salmog`li 
mamlakatlardir. Shuning uchun yer munosabatlaridagi o`zgarishlar ahamiyatlidir.

---

165