“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

5.4. G`arbiy va Sharqiy Germaniyaning qo`shilishi bilan bog`liq 
iqtisodiy muammolarning xal qilinishi 
Germaniya yerlarining qo`shilishi tarixiy voqea bo`lib, yagona Germaniya 
milliy iqtisodiyotining shakllanishi yangi bosqichdan iboratdir. Bu jarayon shu 
bilan birga katta qiyinchiliklarni yengish va yirik-yirik sarf-xarajatlarni amalga 
oshirish bilan bog`langan edi. 
Barcha og`irlik G`arbiy Germaniya gardaniga tushib, xarajatlar va butun 
o`zgarishlarni asosan o`z bo`yniga olgan edi. O`zgarishlarning asosiy qismi 
G`arbiy Germaniyadagi iqtisodiy tizimni qo`llash va iqtisodiy taraqqiyot darajasiga 
tenglashtirish bilan belgilanadi. Birlashish bilan bog`liq xarajatlar 2 trln. markani 
tashkil etgan. 
Asosiy vazifalar Sharqiy yerlarning qoloqlikdan chiqarish, iqtisodiy shakliy 
tuzilmalarni o`zgartirish, ishsizlikni kamaytirish va mehnat unumdorligini 
ko`tarish, G`arbiy standartlarga tenglashtirish, xususiylashtirishni amalga oshirish 
kabilardan iborat edi. Sharqda G`arbga nisbatan mehnat unumdorligi uch barobar 
past bo`lgan.
Sharqiy Germaniyadagi iqtisodiy o`zgarish va uning islohoti quyidagi 
jarayonlarni o`z ichiga oladi: 
- xususiy mulkni kiritish; 
- ishlab chiqarish vositalarini xususiylashtirish; 
- o`tish jarayonlarini qisqa vaqt ichida amalga oshirish; 
- yangi davlat institutlarini joriy qilish; 

---

94 
- bozor iqtisodiyoti o`zgarishlarini amalga oshirish; 
- katta xajmda kapital xarajatlarni bajarish. 
Qo`shilish vazifalari 1990 – yilda boshlandi. GFR Konstituttsiyasi GDRda 
ham kuchga kirdi. Valyuta, iqtisodiy-ijtimoiy ittifoqlar tuzildi. Shu bilan birga 
institusional tashkiliy tuzilmalar kuchga kirdi. Nemis markasi, rivojlangan bank 
tizimi, moliyaviy boshqaruv tadbiq etildi. Xususiylashtirish 1994 – yilda 
Yakunlandi. Shu bilan birga xo`jalik tuzumi ham o`zgartirila boshladi.
Boshqa mamlakatlarga nisbatan iqtisodiy o`zgarishlar ancha qisqa vaqt 
ichida bajarilib, iqtisodiy tushkunlikni oldi olinib va bundagi ko`p ishlar 
muvaffaqiyatli bajarilib, muntazam iqtisodiy o`sishga o`tilgan edi. Lekin keskin 
o`zgarishlar bir qancha muammolarni yaratib, bularning ichida eng muhimlari 
ijtimoiy soha bilan bog`langan edi. Ta’sirlisi ko`pchilik korxonalarning yopilishi 
va ishsizlikning o`sishi edi. Buning asosiy sababi g`arbiy ishlab chiqaruvchilar 
bilan bo`lgan raqobatga chiday olmasligi edi. Bu to`g`ridan-to`g`ri sharqiy yerlarga 
moliyaviy sarmoyalarni jo`natishni talab etib, 1991 – yili 140 mlrd., 1992 – yili 
152 mlrd, 1993 – yili 182 mlrd. markani va qisqa vaqt ichida hammasi bo`lib 1,4 
trln. nemis markasi miqdorida davlat moliyaviy sarmoyalari yuborilgan. Bu 
Rossiya, Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlariga nisbatan GDRning 
ustunligi mavjudligiga qaramay yuz bergan edi. 
Sharqiy Germaniya iqtisodiyotining o`zgarishi bir qancha qiyinchiliklarni 
tug`dirib, bularning ichida eng asosiysi o`sishning doimiyligini ta’minlash edi. 
Buning uchun o`sishning davomiyligi, o`zidan-o`zi chetki turtkisiz o`sish iqtisodiy 
mexanizmini yaratish va singdirish talab etilar edi. Bu albatta birdaniga bo`ladigan 
va oson masala emas edi. Ancha murakkab va kompleks muammo ekanligi 
ma’lum edi. Chunki Sharqiy Germaniya korxonalarining raqobatbardoshlik 
darajasini ko`tarib, G`arbiy darajaga yetkazish talab etilardi. Buning uchun ish haqi 
xarajatlarining mahsulot birligiga to`g`ri kelishini ko`tarish va innovatsion 
faoliyatni rag`batlantirish talab etilar edi. Bunday vazifa juda qimmatga tushar va 
ko`p kompleks ishlarning amalga oshirilishi bilan bog`langandir. Ishlab chiqarish 
quvvatlarini ilg`or texnika va exnologiya asosida yangilash, ish usullarini 
takomillashtirish talab etilib, bularning hammasi yuqori malakali ishchi, 
xizmatchilarni talab etardi. Ma’lumki, muammo yuqori texnika bilan birga inson 
resursiga borib taqaladi. 
Bundan tashqari ishlab chiqarish tashkiliy tuzumini tubdan o`zgartirish talab 
etilib, ichki va tashqi bozor talabiga moslashtirish zaruriyati tug`iladi. Bu ham 
ma’lum vaqt va katta sarmoyani talab qiladi. 
Shu bilan birga xizmat ko`rsatish sohasi, transport va aloqa, axborot, 
boshqarish kabilar ham tub o`zgarishlarni talab qilib, ularni zamonaviylashtirish va 
G`arb standarti darajasida qayta tuzish ham juda dolzarb vazifa hisoblanar edi. Eng 
muhimi turmush darajasi va turmush sifatini ko`tarish va G`arbiy zona darajasiga 
yetkazish ham juda zarur va katta xajmli ish hamda sormoya talab qilar edi.
Germaniya yerlarining qo`shilishi va yagona davlatning shakllanishi, bitta 
milliy iqtisodiyotning yuzaga kelishi bilan birga boshqa muammolarni ham yuzaga 
keltirdi. Qoloq Sharqiy iqtisodiyotning qo`shilishi umumiy pasayishga olib keldi 

---

95 
va yagona Germaniya iqtisodiyoti buning natijasida boshqa rivojlangan 
mamlkatlarga nisbatan past ko`rsatkichlarga ega bo`ladi. Bu ayniqsa aholi jon 
boshiga hisoblanadigan ko`rsatkichlar, mehnat unumdorligi darajasi, turmush 
sifati, daromad ko`rsatkichlari kabilarga taalluqlidir.
Bundan tashqari katta xajmdagi sarmoyalarning sharqiy yerlar uchun sarf 
etilishi, bunda katta kapital quyilmlarning amalga oshuvi va diqqat e’tiborni 
qoloqlikdan chiqarish va g`arbiy darajaga yetkazishga qaratish g`arbiy qismdagi 
iqtisodiy o`sishga salbiy ta’sir ko`rsatadi. 
Bu byudjetdagi og`irlikning yuzaga kelishi, soliqlarning ko`tarilishi, g`arbiy 
qism korxonalaridagi kapital xarajatlarning kamayishi kabilarga olib kelgan. 
Lekin o`zgarishlarga qaratilgan tadbirlar tez o`z natijasini berib, Sharqda 
qoloqlik borgan sari yo`q bo`lib, umumiy o`sish ham boshlanadi. GFR sotsialistik 
lagerda eng ilg`or mamlakat hisoblanardi. Shunga qaramay qo`shilish oldidan 
uning YAIM jon boshiga hisoblaganda G`arbiy Germaniyaga nisbatan 1/3 qismga 
teng edi. 1996 – yilga kelib 57 foizga ko`tariladi. Sharqiy zonada 1994 – yildanoq 
jonlanish boshlanib, YAIM 8 foizga o`sadi. G`arbiy qismda bu 2,5 foizga teng 
bo`lib, umuman GFRda 3 foizni tashkil etadi. Ishsizlik ancha pasayib, davlat 
xarajatlari va soliq to`lovlari darajasi pasaya boshladi.