“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

5.2.Ijtimoiy bozor xo`jaligi modeli 
 
Germaniyada ijtimoiy bozor xo`jaligi shakllangan bo`lib, Ikkinchi Jahon 
urushidan keyin qisqa vaqt ichida xonavayron bo`lgan iqtisodiyotni tiklab, tezda 
rivojlanishni ta’minlash bilan birga yangi milliy bozor iqtisodiyoti modelini 
yuzaga keltirishga muvaffaq bo`lingan edi. 
Ijtimoiy bozor xo`jaligi modeli markazlashtirilgan ma’muriy milliy 
sotsialistik usuliga qarshi, shuningdek sotsializm iqtisodiy modeliga qarma-qarshi 

---

88 
xolda yuzaga keladi. Ma’lumki, bu usullarda xo`jalikning boshqarilishini to`la 
markazlashtirgan xolda ma’muriy yo`llar bilan xo`jalik yuritish, deyarli barcha 
holatlarni oldindan belgilashga asoslangan edi. Albatta bunda tashabbuskorlik, 
shaxsiy manfaat ustuvorligi inkor etilar va xo`jalik yuritish sharoitlari to`la 
e’tiborga olinmas va iqtisodiy erkin faoliyat amaliy chegaralangan edi. 
Bu bozor iqtisodiyoti mexanizmlarining harakatini to`xtatar, erkin faoliyatga 
yo`l bermagan xolda taraqqiyotga katta zarar keltirilar va asosiy diqqat harbiy 
iqtisodiyotni kuchaytirishga qaratilgan edi. 
Yangi model esa umuman boshqacha 
usuldagi xo`jalik yuritishni boshqarish edi. 
Bunda ijtimoiy yo`nalish iqtisodiyotga 
yangicha mazmun etib, xalq manfaatiga 
e’tibor asos hisoblanadi. Bu hozirgacha 
davom 
etib, 
davr 
talablariga 
ko`ra 
takomillashtirib kelinadi.
Germaniyacha 
ijtimoiy 
bozor 
xo`jaligi 
erkinlikka 
asoslangan 
va 
individual mustaqillikka qaratilgan. Lekin 
kuchli davlat ta’sirini ko`zda tutadi. Asosiy maqsad shuki, davlat avvalo raqobatni 
ta’minlash bilan birga kuchli ijtimoiy siyosatni qo`llaydi. Bu esa iqtisodiy 
turg`unlik va odillikni qat’iy ta’minlashni talab etadi. 
Ijtimoiy bozor xo`jaligi shunday tartibni o`rnatadiki, bunda davlat huquqiy 
tartibni va jamiyat farovonligini o`rnatish bilan birga qo`shimcha bir qancha 
vazifalarni ham bajaradi, qaysiki mavjud shart-sharoit, vaqt talabi, iqtisodiy 
zaruriyat tufayli o`zgarib moslashib boradi. 
Ijtimoiy bozor xo`jaligidagi eng asosiy xususiyatlardan biri, davlatning 
iqtisodiyotdagi katta o`rni mavjud ekanligi hamda iqtisodiy taraqqiyot va 
faoliyatdagi ta’sirining kuchliligidir. Bu davlatning xo`jalik yuritishga bevosita 
aralashuvi emas, balki vosita usullari bilan ta’sir etish va bu yo`l bilan iqtisodiyot 
taraqqiyotini ta’minlashdir. Bu qonunlar, tartib-qoidalarni belgilash va taqsimotda 
faol ishtirok etishni o`z ichiga oladi. Iqtisodiy o`sish bilan boylikni, tenglikni 
ta’minlash yo`lida, taqsimlash o`rtasida kelishuvni ta’minlash usullarini keng 
qo`llaniladi. Masalan, taqsimlanmagan foydadan olinadigan soliq 65 foizni tashkil 
etadi. Agar taqqoslasak bu ko`rsatkich AQSHda – 32 foiz, Angliyada – 45 foizga 
tengdir.
Milliy daromadni taqsimlashda davlat ishtiroki juda yuqori darajadadir. Bu 
50 foizni tashkil etadi. Davlatning ijtimoiy kafolatlik roli ham katta va bu sohadagi 
ko`p yukni o`ziga oladi, ijtimoiy ta’minot va boshqa inson bilan bog`liq iqtisodiy 
muammolarni davlat o`z gardaniga oladi va amalga oshiradi. Ko`p narsalar to`ppa-
to`g`ri davlat ijrosida amalga oshirilsa, qolgan tomonlar bu sohada ish o`rni bahosi 
orqali bajariladi. Shunga ko`ra Germaniyaga xos narsalardan yana biri ish joyining 
dunyoda qimmatligidir. Buning ichida ijtimoiy xarajatlar ham mavjuddir. 90 – 
yillar o`rtasiga kelib bir soatlik ish vaqti 45 marka bo`lib, bu AQSHga nisbatan uch 
Ijtimоiy bоzоr хo’jаligining