“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

 
2.6.1.-jadval 
Iqtisodiyotni nodavlatlashtirish usullari 
№ Usullar 
Usulning 
mazmuni 
Usulning 
maxanizmla
ri 
Ijobiy tomonlari Salbiy 
tomonlari 
1. 
Bozorni 
liberallash-
tirish 
Erkin baxolar 
kiritilishi, 
raqobatga yol 
ochish, bozor 
qatnashchilari
Baho, 
raqobat, 
privatizatsi-
yasiz 
nodavlatlash
Mayda 
korxo 
nalar ko‘payishi, 
bozorda 
taklifning o‘sishi, 
bozor 
Bahoning 
ko‘tarilib 
borishi 

---

46 
ni 
ko‘paytirish 
uv 
tuzilishinino‘zgar
ishi 
2. 
Davlat 
shax- 
siy 
aktsio nerli 
kor 
xonalarni 
yaratish 
Aksioner 
ka 
pitalda dav lat 
hissasini 
kamaytirish 
Soliq, kredit Mulkchilar 
ko‘payadi, er kin 
iqtiso diy faoliyat 
o‘sadi 
Tabakalanis
h kuchayadi 
3. 
Davlat 
iqtisodiЄtig
a 
xos 
nobozor 
usullarni 
ketma-ket 
yoq qilish 
Davlat 
korxonalarida 
bozor 
munosabatlari
ni qo‘llash 
Byudjet, 
kredit, 
xususiy 
investitsiyala
rdan 
foydalanish 
Davlat 
buyurtmalarini 
qisqartirish, 
korxonalar 
faoliyatini 
yaxshilash 
O‘tish bilan 
bog‘liq, 
ishlab 
chiqarishnin
g vaqtincha 
qisqarishi 
4. 
Xususiylas
h tirish
Davlat 
mulkini 
xususiylashtir
ish 
Auksion, 
aksiyalar 
sotilishi, 
tekinga 
mulkni 
tarqatish 
Mulk 
egasini 
topadi, 
uning 
samaradorligi 
oshadi 
Ta’siri 
ma’lum vaqt 
o‘tganda 
kuchga 
kiradi, katta 
o‘zgarishlarn
i talab etadi 
Amalda yuqorida keltirilgan to‘rt usul birgalikda olib boriladi. Lekin 
iqtisodiyotning nodavlatlashtirishda liberallashtirish va xususiylashtirish bir-birini 
to‘ldirib keladi. Chunki bularning o‘ziga xos katta ustuvorliklari mavjud. 
Liberallashtirishni olsak, u bozor eshiklarini keng ochib qo‘yadi. Bunda bozorning 
ichki tuzilishi o‘zgarib boradi va iqtisodiyotning nodavlatlashuviga yordam qiladi 
hamda monopolashuvni zaiflashtiradi. Xususiylashtirish esa birdaniga bunday 
o‘zgarishlarga olib kelmaydi, chunki faqat mulk shakli o‘zgaradi, bozorda darrov 
o‘zgarishlar yuz bermaydi va o‘sha tovar taqchilligi, monopoliya mavjudligi, tovar 
sifatining pastligi saqlanib qolaveradi.
Lekin xususiylashtirishning ijobiy tomoni shuki, u mulkning real – haqiqiy 
egasini topadi. Bilamizki, mulk egasini topmaguncha samaradorlik bo‘lmaydi. 
Demak, bozor mexanizmlari ishga tusha boshlaydi, ishlab chiqraish o‘sib, taklif 
kuchaya boradi. 
Rivoj topgan mamlakatlarda xususiylashtirish moliya bozoriga ta’sir etadi, 
natijada sotiladigan aksiyalar ko‘payishi bilan taklif ortadi. Bu hech qanday 
xarajatlar bilan bog‘liq bo‘lmaydi va iste’mol buyumlariga bo‘lgan talabning 
qisqarishiga olib keladi. Foydali bo‘lgani uchun fuqarolar xursandlik bilan davlat 
mulkining sotilishida faol qatnashadilar. Inflyatsiyaga qarshi ta’sir kuchli bo‘ladi. 
Daromadlarning bir qismi aksiyalar sotib olishga sarflanganligi sababli tovar va 
xizmatlar bozorida talab pasayadi. Angliya, Fransiyaga o‘xshagan mamlakatlarda 
xususiylashtirish jarayonida xuddi shunday voqelik yuz bergan.

---

47 
Rossiyada ahvol boshqacha bo‘lib, xususiylashtirish cheklari chiqariladi, 
bu ijtimoiy-siyosiy muvozanatga ancha yordam berdi. 
Xususiylashtirishning muvaffaqiyati uchun bir nechta shartlarni bajarish 
talab etiladi: 
1.Mulkning taqdirini belgilashda, imkoni bo‘lsa xususiylashtiriladi. Bunday 
nohaqlik, nazoratsizlik yuz bermasligi uchun, avvalo davlat mulki sub’ektlarining 
to‘la aniqligi talab etiladi. 
2.Xususiylashtirish iqtisodiyotning bozor potensiallarini tezda ishga solishi 
uchun kapitallar harakatini ta’minlash, ularning tarmoqlararo va sohalararo siljish 
yollarini ochish talab etiladi. 
3.Sotiladigan aksiyalarning oldindan ma’lum bo‘lishi. Rivojlangan 
mamlakatlarda bu jarayon haqiqiy bozor usulida erkin tarzda bo‘lmaydi. Masalan, 
Fransiyada sotiladigan korxonalar aksiyalarining 10 foizi chet elliklarga, 50 foizi 
Fransiya fuqarolariga va bank, yirik moliya institutlariga sotiladi. Germaniyada esa 
davlat o‘ziga 51 yoki 25 foizini qoldiradi. 
4.Xususiylashtirishning oxirigacha amalga oshishini ta’minlash uchun 
mulkning biri xususiylashtirilib, ikkinchisini byurokrat apparat qo‘lida qolishiga 
yol qo‘yilmaslik kerak. 
Yuqoridagi shartlar bajarilsa, xususiylashtirish muvaffaqiyatli o‘tadi. 
Masalan, Germaniyada bu qiyinchilik bilan ko‘chdi. Chunki mahalliy 
hokimiyatlarning 
huquqlari 
katta. 
Angliyada 
“British 
Genekom”ni 
xususiylashtirish natijasida 2,25 mln. kishi sherik mulkdor bo‘lishdi. Bu, 
korporatsiyaning 96 foizi xodimlariga teng, deng so‘z.
Davlat xususiylashtirishni kengaytirar ekan, demak u o‘z faoliyatini bozor 
iqtisodiyoti talabiga moslashtirish, uning rivojlini kuchaytirish va talab tomon to‘la 
harakatda bo‘lish, iste’molchilar uchun zarur tovarlar bilan bozorni to‘ldirishni 
ko‘zda tutadi. Privatizatsiya ishlab chiqarish samaradorligi va aholining yuqori 
darajali turmushini ta’minlash uchun bo‘lgan harakatdan iboratdir. 
O‘zbekistonda raqobat bozoriga xos erkin iqtisodiyotni shakllantirishda 
albatta xususiylashtirish muhim asos bo‘lib, u tezlashtirilishi kerak. Ammo 
yuqoridagi shartlarni e’tiborga olish va sharoitga qarab yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan 
usullardan foydalanishni esdan chiqarmaslik shart. Xususiylashtirishni iqtisodni 
liberallashtirish bilan bog‘liq holda olib borish maqsadga muvofiqdir. Chunki 
liberallashtirish bevosita bozorni kengaytiradi, ya’ni bu jarayonga hoziroq ta’sir 
ko‘rsatib, tezda samara bera boshlaydi. 
Respublikamizda baho liberalligi amalga oshdi va o‘z samarasini 
bermoqda, boj sohasidagi amaliy ishlar chet tovarlarining ichki bozorimizda o‘z 
o‘rnini kengaytirmoqda. Pul-kredit sohasidagi ishlar, milliy pulning 
mustahkamlanishi kabilar bozor munosabatlariga o‘tishni tezlashtirmoqda. 
Lekin xususiylashtirish sohasida ham bir qancha ishlar bajarilib, bunda 
davlat katta tashabbuskorlik qilmoqda. Puli, pulsiz va imtiyozli usullar keng 
qo‘llanilmoqda. Aytaylik, turar joylarni xususiylashtirish juda tez vaqt ichida keng 
miqyosda o‘tkazildi. Bunda imtiyozli usul qo‘llanilib, uy-joylar arzon bahoda kam 
pul hisobiga O‘zbekiston fuqarolarining xususiy mulkiga aylantirildi. Maishiy 

---

48 
xizmat ko‘rsatish korxonalari, avvalo mayda va o‘rta, so‘ngra katta savdo 
korxonalari ham xususiylashtirildi. Bunda xizmatchilarga imtiyozli sharoitlar 
yaratib berildi. 
Auksion yoli bilan kim oshdi savdosi orqali nodavlatlashtirish ham 
qo‘llanilib, bu asosan viloyat va tumanlar hududlarida o‘tkazilmoqda. Tez vaqt 
ichida davlat sanoat, qurilish, transport korxonalarini aksionerlashtirish tufayli 
mulkchilarning soni ancha ko‘paytirildi. Bunda korxona xizmatchi va ishchilariga 
ustuvorlik huquqi berilib, avvalo ular cheklangan aksionerlik korxonalariga 
aylantira boshlandi.
O‘zbekistonda ham xususiylashtirishda chet el kapitali qatnashib, mulk 
sotib olishi mumkin. Bu mulk turliligi sharoitini yaratishda ahamiyatlidir. 
Xususiylashtirishning tezlik bilan olib borilishi shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekistonda 
ming-minglab xususiy korxonalar mavjud bo‘lmoqda. Ularning soni hozirgi kunda 
ko‘payib bormoqda.
Xususiylashtirish natijasida davlat monopoliyasiga barham berilmoqda, 
nodavlat mulkining barcha shakllari rivojlanmoqda. Xususiy mulkchi ishlab 
chiqaruvchilarning miqdori borgan sari ko‘payib, erkin iqtisodiy harakat sharoitini 
yaratuvchi sog‘lom raqobat uchun qadam tashlanmoqda. Natijada mulk egasini 
topib, undan foydalanish samaradorligini to‘xtovsiz oshirib borish sari siljish 
tezlashmoqda.