“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

3-BOB. BOZOR IQTISODIYOTINING MILLIY MODELLARI 
Quyidagi atamalarga izoh bering:
Xo`jalik, mulk, bozor iqtisodiyoti, stixiyali, davlat mulki, mexanizm,kuchli 
ijtimoiy siyosat. 
MUSTAQIL ISH MAVZULARI 
1.O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotining shakllanishi
2.O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish konsepsiyasi
Keys stadi 
Industrlashtirish va bozor iqtisodiyotiga o‘tish 
Uch birlikning ikkinchi tarkibiy qismi industrlashtirish bo‘lib, bu sohada 
sobiq sovet davrida, ayniqsa, uning 1920-1930 yillarda olib borilgan 
industrlashtirish siyosati tufayli bir qator ishlar qilindi va sanoat tarmoqlari 
vujudga kelib, respublikada ham o‘ziga xos industriya yaratildi. Lekin bu 
industriyani miqdor va sifat, umuman mohiyati nuqtai nazaridan haqiqiy 
industrlashtirishdan farqlash kerak. Chunki o‘sha davrdagi industrlashtirish sobiq 
sovet davlati manfaatiga qaratilgan edi. U respublika iqtisodiyoti manfaatiga mos 
kelmay, xalq iste’moli sanoati juda zaif holda bo‘lgan edi. Bundan tashqari yirik 
korxonalar asos bo‘lib, mayda ishlab chiqarish industriyasi deyarli yaratilmagandi.
Xalq xo‘jaligining ko‘pchilik tarmoqlarida asosan qo‘l mehnati hukmronlik 
qiladi. Bu, avvalo qishloq xo‘jaligi, qurilish kabi tarmoqlarga taalluqlidir. 
Aytaylik, eng og‘ir ishlardan bo‘lgan yuklash va yuk tushirish asosan qo‘lda 
bajariladi. Bog‘dorchilik, sabzavot, polizchilikda deyarli texnika qo‘llanilmaydi. 
Savdoda mexanizatsiyalash hatto 10 foizga ham etmaydi. Fermer xo‘jaliklari, ijara 
va oila pudrati xo‘jaliklari uchun texnikaviy qurollar yaratilmagan, yordamchi 
xo‘jaliklarni butunlay tilga olmasa ham bo‘ladi. 
Hisoblash, axborot, asbobsozlik tarmoqlari ham boshlang‘ich darajada 
bo‘lib, tibbiyot, maorif, ilmiy-tadqiqot kabilarning texnik ta’minot holati juda past 
darajada bo‘lgan. 
Milliy iqtisodiyotning shakllanishi va industrlashtirish, albatta bozorga 
moslashgan holda amalga oshishi zarur. Masalan, Yangi iqtisodiy aloqalarni 

---

244 
yuzaga keltirish, xalq xo‘jalik tuzumini, ayniqsa ishlab chiqarish tuzumini 
Yangilash bozor talabi asosida olib borilmoqda. Xomashyo yo‘nalishini 
o‘zgartirish zarur ekan, avvalo u bozor talabi asosida, eng zarur xalq iste’moli 
mollari ishlab chiqarishning ustunligi, bundagi yo‘q bo‘lgan tarmoqlarni tashkil 
etib, uni rivojlantirishdan boshlanadi. Paxta kompleksida tayyor kiyimlargacha 
bo‘lgan kompleks ishlab chiqarishningg tashkil etilishi va buning jamoa 
xo‘jaliklarining o‘zlarida amalga oshirilib, bunda chet kapitali bilan qo‘shma 
korxonalar tashkil etilayotgan maqsadga muvofiqdir. 
Oziq-ovqat, engil sanoatda, qurilish materiallari va xo‘jalik mollari ishlab 
chiqarilishida xalq talabidan kelib chiqadigan bozorgir Yangi mollarning paydo 
bo‘lishi amaliy misollardir. Mamlakatimiz ishlab chiqarishi uchun, Yangi bo‘lgan 
avtomobilsozlik tarmog‘ining yaratilishi juda quvonchli hol. Chunki bunga bozor 
talabi juda yuqori. Shuningdek, televizorlar, kompyuterlar, elektron apparatlar 
ishlab chiqarish yuzaga kelmoqda. Xalqaro bozorga kirib borish, mustaqil ravishda 
eksport va importni amalga oshirish va bunda samaradorlikka erisha borish bozor 
shakllanishidagi muhim bosqichlardir. Oz vaqt o‘tishiga qaramasdan bu sohadagi 
AQSH, Yaponiya, Turkiya, Germaniya, Angliya, Janubiy Korea, Xitoy kabi 
mamlakatlar bilan kengayib borayotgan iqtisodiy aloqalar, chet mamlakatlar 
investitsiyasining kengayib borishi buning yaqqol misolidir. Xalqaro iqtisodiy 
hamkorlikning kuchayishi va jahon iqtisodiy integratsiyalashuvi, birinchi 
navbatda, dunyo bozoriga qo‘shilish va umuman, bozor munosabatlarining keng 
harakatiga yo‘l ochishni talab qiladi.
Bozor uchun zarur shart bo‘lgan mulk shakllari paydo bo‘lmoqda. Bunda 
davlat mulki tasarrufidan chiqarishni tezlashtirish, mulk xususiylashuvini avj 
oldirish juda muhimdir. Mamlakatimizda fermer xo‘jaliklarini tashkil etish, 
haqiqiy dehqon xo‘jaliklarini tiklash, ijara, oila pudrati kabi xo‘jalik turlarini 
rivojlantirish tezlashmoqda. Demak, bozor munosabatlari asosi bo‘lgan mulk 
shakllari va turlari, xo‘jalik xillarining paydo bo‘lishi, albatta, amalga oshayotgan 
iqtisodiy islohotning ta’sirini kuchaytirmoqda, bularning barchasi bozor 
iqtisodiyoti shakllanishining odim qadamlaridir. 

---

245 
Shuningdek, hissadorlik jamiyatlari, birlashmalar, konsern, kooperativlar, 
shirkatlarning ko‘payishiga keng yo‘l ochilmoqda, bularning barcha bozor 
munosabatlari uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy harakat maydonini kengaytirmoqda. 
SHu bilan birga bozorga o‘tish bilan bog‘liq bo‘lgan baho siyosati amalga 
oshirilib, asosan erkin baho siyosati yuzaga keltirildi. Chunki tovarlarni sotishning 
chakana narxlari talab va taklif asosida erkin shakllanmoqda. Mehnat bozori, 
qimmatbaho qog‘ozlar bozorlari asta-sekin shakllanmoqda, ko‘chmas mulklar oldi-
sotdisi boshlangan. 
Bozor iqtisodiyotiga o‘tishdagi muhim sohalardan hisoblangan moliya-
kredit va pul tizimlarining Yangilashishi, milliylashishi bozor mazmunida bo‘lishi 
sohasida katta ishlar, keskin o‘zgarishlar yuz bermoqda. CHunonchi, juda qisqa 
vaqt ichida haqiqiy milliy pulga ega bo‘ldik.
Bozor infrastrukturasini yaratishda odim qadamlar ham sezilarlidir. Bunga 
kompyuterlarning dadil kirib kelishi, aloqa vositalari, axborot tizimi, tovarlar 
siljishi va ularning tez harakati sharoiti, yirik oldi-sotdi hisob-kitoblarini amalga 
oshirish asoslari kabi tarmoqlar yuzaga kelmoqda va bozor sharoitlarini 
kengaytirmoqda. 
Respublikamizda 
iqtisodiy 
faoliyat 
har 
tomonlama 
bozorning 
shakllanishiga qaratilmoqda. Bunga faqat biz milliy iqtisodiyot shakllanishi va 
industrlashtirishning bozorga mos holda amalga oshishi bilan chegaralanmasdan, 
balki maxsus bozorga xos jarayonlarning amalga oshuvi va bozor munosabatlariga 
o‘tish, bozor iqtisodiyoti shakllanishining tezlashuvini ko‘ramiz. 
Bu narsa hozirgi mamlakatimizdagi jarayon faqat bozor munosabatlariga 
o‘tish bilan chegaralanadi, degan so‘z emas, vaholanki bozor yo‘nalishi asosiy 
yo‘nalish ekanligini e’tirof etgan holda iqtisodiy holatning uch birlik jarayonidan 
iborat ekanligini inkor etib bo‘lmaydi, Chunki iqtisodiy islohotning mazmuni shu 
bilan belgilanib, uning mohiyatini ko‘rsata olishi mumkin. 

---

246