Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

Hozirgi  zamon  puli  tovarlarni  ayriboshlashda  umumiy  ekvivalent  rolini 

bajaruvchi,  umumko’pchilik  tomonidan  tan  olingan  va  davlat  tomonidan 

qonunlashtirilgan vositadir.  

Pul  tovar  muomalasi  doirasidan  tashqarida  ham  amal  qila  boshlaydi:  pul 

rentasi,  pul  soliqlari  vujudga  keladi,  natural  majburiyatlar  pul  majburiyatlariga 

aylanadi.  

Pul  ishlab  chiqarish  va  muomala  jarayonida  bir  qator  vazifalarni  bajaradi:  1. 

Qiymat  o‘lchovi;  2.  Muomala  vositasi;  3.  Boylik  to‘plash  vositasi;  4.  To‘lov 

vositasi;  5. Jahon puli.  

1. Tovarning almashuv qiymatini ifodalash va uni aniqlash uchun qo‘lda naqd 

pulga ega bo‘lish shart emas. Pulning bu vazifasini ideal pul bajaradi. Tovar egasi 

fikran ideal ravishda shu tovarning almashuv qiymatini pul bilan ifodalaydi.  

Tovar almashuv qiymati va nafliligining pul bilan ifodalanishi uning narxidir.  

Dastlab pul birliklari va ularning nomlari ko‘pincha muayyan og‘irlikda nodir 

metallar  bilan  bog‘liq  bo‘lgan,  valyuta  tizimlarining  nomlari  (funt  sterling)  ham 

shundan dalolat beradi.  Lekin  vaqt o‘tishi  bilan,  «vazn»  nomi pul birligidan nodir 

metallarning  haqiqiy  vaznidan  tobora  ko‘proq  farq  qila  boshlagan.  Buning  bir 

qancha  sabablari  bor,  bo‘lib  ularning  biri  shu  bilan  bog‘liqki,  tarixan  uncha  nodir 

bo‘lmagan, umumiy ekvivalent rolini o‘ynagan metallar nodir, demak, qimmatroq 

metallar  tomonidan  siqib  chiqarilgan;  bunda  pul  nomlari  avvaligicha  qolgan. 

Masalan,  funt  sterling  dastlab  bir  funt  kumushning  pul  bilan  ifodalangan  nomi 

bo‘lgan.  Lekin  oltin  qiymat  o‘lchovi  sifatida  kumushni  siqib  chiqargach,  avvalgi 

---

77 

nom o‘z qiymati jihatidan bir funt kumushga teng bo‘lgan oltin miqdoriga nisbatan 

ishlatila boshlagan.  

2. Pul – bu ayriboshlashning umumiy tan olingan vositasi. Bu erda «umumiy 

tan olingan»

14

 so‘ziga e‘tiborni qaratish juda muhim. Tovar muomalasi jarayonida 

naqd pul, yoki uning tashuvchilari (masalan plastik kartalar) bo‘lishi kerak. Chunki 

tovarlarni oldi-sotdi paytida ularning ramziy narxlari real pulga aylanmog‘i lozim. 

Bu  jarayonda pul  muomala  vositasi  vazifasini bajaradi. Pulning  muomala  vositasi 

sifatidagi  vazifasi  shundan  iboratki,  u  tovarlar  muomalasi  jarayonida  vositachi 

bo‘lib maydonga chiqadi.  

Dastlab tovarlarni ayribosh qilishda pul bevosita kumush yoki oltin quymalar 

shaklida  mavjud  bo‘lgan.  Bu  hol  ayriboshlash  vaqtida  qiyinchiliklar  tug‘dirgan: 

pul  metalni  o‘lchash,  uni  mayda  bo‘laklarga  bo‘lish,  sifatini  belgilash  zarur 

bo‘lgan.  Asta-sekin  pul  metall  quymalari  o‘rniga  monetalar  ishlatila  boshlagan. 

Monetalar o‘z  vazni  va sifati jihatidan  ma‘lum  miqdordagi  metaldan  iborat bo‘lib 

ular davlatning alohida muhri bilan tasdiqlangan bo‘ladi.  

Oltin  pul  muomalasi  amaliyoti  ko‘rsatadiki,  uzluksiz  muomalada  bo‘lish 

natijasida  oltin  tangalar  yeyilib  ketadi,  o‘z  massasining  bir  qismini  yo‘qotadi  va 

to‘la  qiymatli  bo‘lmagan  pulga  aylanadi.  Shu  sababli  muomalaga  oltin  o‘rnini 

bosuvchi pul sifatida to‘la qiymatli bo‘lmagan qiymat belgilari chiqarilgan.  

Muomala sohasida har doim pul muomalasi qonuni bilan tartibga solinadigan 

ma‘lum  miqdordagi  pul birligi  massasi  mavjud bo‘lishi zarur. Umumiy  holda pul 

muomalasi qonuni quyidagicha shakllantirilishi mumkin: tovar aylanishiga xizmat 

qiladigan  pul  miqdori  tovar  massalari  narxi  summasiga  to‘g‘ridan  –  to‘g‘ri, 

pulning aylanish tezligiga teskari mutanosiblikda joylashadi: 

,