Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

4.

 

Yalpi talab va yalpi taklif modellari 

Yalpi  talab  va  yalpi  taklif  muvozanatligidan  kelib  chiqib  uning  turli  xil 

yondashuvlar asos qilib olingan uchta modeli ajratiladi. 

1.

 

Klassik model. 

Bu  modelning  ―klassik‖  deb  nomlanishiga  sabab  shuki  uning  asosi  klassik 

iqtisodiy maktab vakillari A. Smit, D. Rikardo, Dj. St Mill va J.B. Sey tomonidan 

ishlab  chiqilgan.  Ular  muvozanatlik  modelini  faqat  qisqa  muddatli  davrda  qarab 

chiqadi va qarashlarini quyidagilar bilan izohlaydi. 



 

Talab  hajmi  har  doim  amalga  oshiriladigan  taklif  hajmiga  teng  keladi. 

Uning  asosida  J.B.  Seyning  ―bozor  qonuni‖  yotadi,  ya‘ni  tovarlar  taklifi  o‘zining 

xususiy  talabini  vujudga  keltiradi  yoki  boshqacha  aytganda,  mahsulotning  ishlab 

chiqarilgan  hajmi  barcha  yaratilgan  tovarlar  qiymatiga  teng  daromadlarni  (ularni 

to‘liq sotish uchun etarlicha bo‘lgan) avtomatik ravishda ta‘minlaydi. 

Sey fikricha, ijtimoiy mehnat taqsimoti sharoitida har bir ishlab chiqaruvchi 

o‘z tovarlarini o‘zida ishlab chiqarilmaydigan boshqa tovarlarni harid qilish uchun 

sotadi.  Shunday  ekan,  u  faqat  sotilgan  hajmdagi  tovarlarni  miqdorini  harid  qilishi 

mumkin.  Shu  sababli,  talab  har  doim  taklif  hajmiga  teng  keladi.  Bunday  model 

uchta shartni taqozo qiladi: 

-

 

olingan daromad to‘liq sarflanadi: 

---

282 

-

 

faqat o‘z pul mablag‘lari sarflanadi: 

-

 

jamiyat bir vaqtda ham iste‘molchi hisoblangan ishlab chiqaruvchilardan 

iborat bo‘ladi. 

Biroq  amalda  har  qanday  iqtisodiyotda  olingan  daromadning  qandaydir 

qismi  uning  egasi  tomonidan  sarflanmaydi  va  jamg‘arma  shaklini  oladi.  Bu  yalpi 

talab hajmi va bandlikning tegishlicha qisqarishiga olib keldi. ―Daromad -xarajat‖ 

oqimidan  mablag‘lar  bir  qismining  olib  qo‘yilishi  iste‘molning  qisqarishiga  va 

demak yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi  mavjud muvozanatlik buzilishiga olib 

keladi. 

Shu  sababli,  klassik  maktab  vakillari  to‘liq  bandlik  sharoitida  daromad  va 

xarajatlar  tengligini  avtomatik  ravishda  ta‘minlaydigan  umum  iqtisodiy 

muvozanatlikning  etarlicha  asosli  nazariyasini  ishlab  chiqdi.  Klassiklar  fikricha, 

moslashuvchan miqdorlar hisoblangan foiz stavkasi, ish haqi, narx darajasi kapital, 

ish  kuchi,  pul  bozorida  talab  va  taklif  muvozanatligini  ta‘minlaydi.  Muomaladagi 

pul  massasining  ortishi  esa  tovar  va  xizmatlar  real  oqimida  hech  narsani 

o‘zgartirmaydi, faqat miqdorlar nominal qiymati o‘zgarishiga ta‘sir ko‘rsatadi. 

Agar  pul  foiz  keltirsa  daromadlarning  bir  qismi  likvidli  (tez  sarflanuvchi) 

shaklda saqlanmasdan qimmatli qog‘ozlarga yoki bank tizimiga jamg‘arma sifatida 

joylashtiriladi.  Foiz  olish  maqsadida  qo‘yilgan  pul  odatda  investitsiyalar  manbai 

hisoblanadi. Agar jamg‘armalar investitsiya qilinmasa, yalpi talab va yalpi takliflar 

o‘rtasidagi muvozanatlik buzilmaydi. 

Klassik 

modelning 

asosiy 

qoidalaridan 

ko‘rinib  turibdiki,  bozor 

iqtisodiyotini harakatlantiruvchi mexanizm