Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

Buyuruqli    iqtisodiyotdan    bozor  iqtisodiyotiga  o’tish  davri  – 

ma‘muriy-

buyruqbozlik  tizimini  bartaraf  etish  yoki  tubdan  o‘zgartirish  hamda  bozor 

tizimining  asoslarini  shakllantirish  jarayonlari  amalga  oshirish    uchun    talab  

qilinadigan  davrdir. 

Bozor  iqtisodiyotining  belgilari  uzoq  davr  davomida  shakllanib,  pirovard 

natijada yaxlit ijtimoiy tizimni tashkil qiladi. 

Bunda  bozor  iqtisodiyotiga  o‘tish  yo‘llari  xilma-xil  bo‘lib,  ularning  umumiy 

va xususiy tomonlari farqlanadi. 

Jahon 

tajribasida 

bozor 

iqtisodiyotiga 

o‘tishning  barcha  yo‘llari 

umumlashtirilib, quyidagi uchta turga ajratiladi: 

I.

 

Rivojlangan mamlakatlar yo‘li; 

II.

 

Rivojlanayotgan mamlakatlar yo‘li; 

---

102 

III.

 

Sobiq sotsialistik mamlakatlar yo‘li. 

Bu  yo‘llarning  umumiyligi  shundaki,  ularning  hammasi  bozor  iqtisodiyotiga 

o‘tishni  maqsad  qilib  qo‘yadi  va  mazkur  iqtisodiyotning  qonun-qoidalari,  amal 

qilish  mexanizmi  ko‘p  jihatdan  umumiy  bo‘ladi.  Shu  bilan  birga  har  bir  yo‘lning 

o‘ziga xos  xususiyatlari  ham bor, bu esa bozor  munosabatlarini shakllantirishning 

ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, milliy sharoitlari har xil bo‘lishidan kelib chiqadi. 

Masalan, 

bozor 

munosabatlariga 

o‘tishning  g‘arbcha  (rivojlangan 

mamlakatlar)  yo‘lida  oddiy  tovar  xo‘jaligidan  erkin  raqobatga  asoslangan  klassik 

yoki  sof  bozor  iqtisodiyotiga  va  undan  madaniylashgan  bozor  iqtisodiyotiga 

o‘tiladi. 

Bunda  bozor  iqtisodiyotiga  evolyutsion  o‘zgarishlar  orqali  qaror  topadi.  XX 

asrning  30-yillariga  kelib,  ayniqsa  50-yillardan  bu  jarayon  yanada  tezlashdi.  Bu 

yo‘lni  iqtisodchilar  klassik  yo‘l  deb  ataydilar.  U  bozor  iqtisodiyotiga  o‘tayotgan 

mamlakatlar uchun andoza bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Chunki, bu yo‘lda bozor 

iqtisodiyotining  qonun-qoidalari,  hayotiyligi  sinab  ko‘rilgan.  Klassik  modelning 

o‘zi ham 3 ga bo‘linadi: 

1.

 

 Ijtimoiy  yo‘naltirilgan  bozor  iqtisodiyoti  modeli  ko‘proq  aholi  manfaatini 

himoya  qilish,  uzoq  muddatli    maqsadli  dasturlarni  ishlab  chiqish,  aholining 

haddan  ziyod  tabaqalanishiga  yo‘l  qo‘ymaslik,  davlat  mulki  ulushining  boshqa 

modellarga  qaraganda  ko‘pligi  (25–30%)  bilan  ajralib  turadi.  Bu  model 

Germaniya, Avstriya, Skandinaviya mamlakatlariga xos. 

2.

 

 Erkin  bozor  iqtisodiyoti    (aralash)  modelida  esa  davlat  tadbirkorlikni 

rivojlantirish  uchun  sharoit  yaratishi,  iqtisodiyotni  tartiblashda  ustun  darajada 

taktik  usullardan  foydalanish,  iqtisodiyotda  davlat  mulkining  hissasi  (10% 

atrofida)  kamligi,  aholining  tabaqalanishi,  ish  haqidagi  farqning  kattaligi  bilan 

ajralib  turadi.  Bu  modelni  qo‘llagan  mamlakat  sifatida  AQSh  ni  ko‘rsatish 

mumkin. 

3.

 

Korporativ  iqtisodiyot  modeli  davlatning  yirik  biznes  manfaatini  himoya 

qilish,  asosiy  ustuvor  tarmoqlarni  aniqlab,  ularning  rivojlanishiga  yordam  berish, 

davlat mulki hissasi kamligi, lekin ish haqidagi farq haddan tashqari katta emasligi 

---

103 

bilan farqlanadi. Bu model Yaponiyada va uning izdoshlari bo‘lgan mamlakatlarda 

qo‘llanilgan. 

Mustamlakachilikdan  ozod  bo‘lib,  mustaqil  rivojlanayotgan  mamlakatlarning 

bozor  iqtisodiyotiga  o‘tish  yo‘lining  xususiyati  –  bu  qoloq,  an‘anaviy 

iqtisodiyotdan erkin bozor  iqtisodiyotiga o‘tishdir. Bunda bozor  iqtisodiyotiga xos 

belgilar  turli  xo‘jaliklar,  azaliy  natural  xo‘jalik  uning  rivojlanish  darajasi,  bozor 

munosabatlariga  tortilishi  jihatidan  farq  qilishiga  qaramay,  transformatsiya  orqali 

yuz beradi. 

Sobiq  sotsialistik  mamlakatlar  yo‘lining  muhim  belgisi  markazlashtirilgan, 

ma‘muriy  –  buyruqbozlikka  asoslangan  rejali  iqtisodiyotdan  hozirgi  zamon 

rivojlangan bozor tizimiga o‘tishdan iboratdir. Bu yo‘lning boshqa yo‘llardan farqi 

shundaki,  totalitar  iqtisodiyotning  bozor  iqtisodiyoti  bilan  umumiyligi  yo‘q,  ular 

batamom  bir-biriga  zid.  Shu  bilan  birga  uchinchi  yo‘lda  bozor  munosabatlariga 

o‘tayotgan  mamlakatlarning  o‘zi  o‘tish  sharoitlari,  iqtisodiy  rivojlanish  darajasi, 

mulkchilik  va  xo‘jalik  yuritish  shakllari  bilan  bir-birlaridan  farqlanadi.  Bularning 

hammasi  bozor  iqtisodiyotiga  o‘tishning  mazkur  yo‘lining  o‘ziga  xos 

xususiyatlarini belgilab beradi.