Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

Chunki  bunday  yer  uchastkalarida 

mahsulot birligiga sarf-xarajatlar darajasi unumdorligi past, yer uchastkalari 

nisbatan kam bo’ladi. 

---

245 

Differentsial renta – I ning hosil bo’lishi  

(shartli misol) 

16.1-jadval 

Er uchast-

kalari 

Ishlab 

chiqarish 

xarajat-

lari (ming 

so‘m) 

O‘r-

tacha 

foyda 

(ming 

so‘m) 

Umumiy 

qiymat 

(ming 

so‘m) 

Yalpi 

hosil 

(tonna) 

Alohida ishlab 

chiqaruv-

chilar mahsu-

loti qiymati 

(so‘m) 

Bozor 

narxi 

(so‘m) 

Yalpi sotil-

gan tushum 

Diffe-

rentsial 

renta- I. 

(ming 

so‘m) 

 

A  

yuqori 

unumli 

8000 

2000 

10000 

30 

333 

500 

15000 

5000 

B  

o‘rtacha 

unumli 

8000 

2000 

10000 

25 

400 

500 

12500 

2500 

V 

 past 

unumli 

8000 

2000 

10000 

20 

500 

500 

10000 

x 

 

Differentsial  renta  I  xo‘jaliklar  faoliyatiga  bog‘liq  bo‘lmagan  tabiiy 

sharoitda vujudga keladi. Shuning uchun ham qishloq xo‘jaligi korxonalarida hosil 

qilingan  bu  xildagi  renta  yer  davlat  mulki  bo‘lishi  sababli  uning  manfaatlari  yo‘-

lida  sarf  qilish  maqsadida  markazlashtirilgan  davlat  fondida  (byudjetida) 

to‘planishi  lozim. Bu  hol o‘rta va  yaxshi  unumli  yerda joylashgan  xo‘jaliklarning 

iqtisodiy manfaatdorligiga putur yetkazmaydi, balki boshqa xo‘jaliklar bilan ozmi-

ko‘pmi  iqtisodiy  sharoitlarni  tenglashtirish  imkonini  beradi.  Markazlashtirilgan 

davlat fondiga o‘tgan bu mablag‘larni,  mamlakat oldida turgan vazifalarni amalga 

oshirish,  xususan  yangi  yerlarni  o‘zlashtirish  va  yer  unumdorligini  oshirish  bilan 

bog‘liq bo‘lgan tadbirlarni amalga oshirish uchun yo‘naltirilishi mumkin bo‘ladi. 

Differentsial renta – I yer uchastkalarining shaharlarga, bozorlarga, yo‘llarga 

va suv manbalariga joylashgan joydagi farqlar natijasida ham vujudga keladi. 

Differentsial  renta  –  I  qishloq  xo‘jaligini  ekstensiv,  Differentsial  renta  –  II 

esa intensiv rivojlantirish natijasida hosil bo‘ladi. 

Differentsial  renta  II  yerdan  intensiv  foydalanish,  ya‘ni  uning  iqtisodiy 

unumdorligini  oshirish  orqali  sifati  past  bo‘lgan  yerlarda  ham  hosil  bo‘lishi 

mumkin.  Bunday  yerlarning  iqtisodiy  unumdorligi  xo‘jalik  yurituvchilar 

---

246 

tomonidan  oshirilishi  sababli  bu  xildagi  rentaning  asosiy  qismi  xo‘jaliklarning 

o‘zlarida qoldirilishi mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi. Uning faqat bir qismi davlat fondiga 

jalb qilinishi mumkin, chunki davlat ma‘lum darajada bu rentani hosil qilishda o‘z 

hissasini  qo‘shadi,  ya‘ni  transport  yo‘llari  qurilishiga,  irrigatsiya-melioratsiya 

ishlarini  amalga  oshirish  uchun  kapital  mablag‘lar  sarflaydi.  Shunday  qilib, 

differentsial  renta  I  va  Differentsial  renta  II  er  egasi  bo‘lgan  davlat  bilan  xo‘jalik 

yurituvchi sub‘ektlar o‘rtasida taqsimlanadi.