Bozor hajmini aniqlashda ekonometrik modellardan foydalanish

 
 
Bu yerda: D-YaIM deflyatori;
N
n
-nominal YaIM; N
p
-real YaIM.
Ma‘lumki, bu ko‘rsatkichlarning ustunlik va kamchiliklari bor. Narxlar indeksi (va 
mos ravishda o‘sish sur‘atlari) nisbatan soddaligi va hisob - kitoblarning operativligi bilan 
Yaim deflyatori indeksi oldida ustunlikka ega. Katta harajatlarsiz narxlar indeksini nafaqat 

---

yillik, balki oylik, hatto haftalik oraliqlar uchun aniqlash mumkin. Aynan shuning uchun 
undan turli maqsadlarda keng foydalaniladi - aholi daromadlari indeksatsiyasini nazariy 
tahlilidan to amaliy hisob - kitoblarigacha.
Yaim deflyatsiyasi hisob-kitoblarining keng ko‘lamliligi tufayli u chorakda bir marta, 
odatda bir yilda bir marta nominal va real Yaimning yillik hajmi aniqlanishi bilan bir vaqtda 
o‘tkaziladi. Yaim tarkibini hisob - kitoblaridagi doimiy to‘g‗rilashlar tufayli uning hajmi, o‘z 
navbatida Yaim deflyatorining hajmi bir necha marta qayta qo‘rib chiqiladi (ba‘zida yillar 
o‘tib). Bu holat nafaqat o‘tish davridagi mamlakatlarga, balki nisbatan mukammalroq 
statistikaga ega rivojlangan davlatlar uchun ham xarakterlidir. Shuning uchun Yaim 
deflyatoridan amaliy maqsadlarda kam foydalaniladi. Shunga qaramay, deflyatorning 
iste‘mol narxlari indeksi oldida bir muhim ustunligi bor, chunki deflyator Yaimning barcha 
komponentlari uchun xisoblanadi (xususiy va davlat iste‘moli, investitsiyalar, tashqi savdo), 
shuning uchun unda investitsion jarayonlar, kamida nazariy, unda to‘liqroq hisobga olinishi 
kerak.
Korrelyatsiya koeffitsiyenti yordamida iste‘mol narxlari indeksi va Yaim deflyatori 
mohiyatiga ko‘ra, bir xil hodisani xarakterlashi isbotlangan. Ular orasida farq katta emas. 
Shuning uchun omilli tahlilda bir o‘zgaruvchini boshqasiga almashtirishi uning natijalariga 
statistik ahamiyatli ta‘sir etmaydi. O‘z navbatida, iste‘mol narxlari indeksi ko‘rsatkichini 
Yaim deflyatori indeksi ko‘rsatkichi bilan almashtirish va aksincha, inflyatsiya sur‘atlarini 
boshqa makroiqtisodiy ko‘rsatkich bilan boglab turuvchi hollarda sifatli o‘zgarishlarni 
keltirib chiqarishi mumkin emas.
Biroq ko‘pchilik iqtisodchilar inflyatsiya sur‘atlarini taxlil qilish va prognozlashda 1 
ta ko‘rsatkichni o‘rganishi yetarli emasligini, turli ko‘rsatkichlarning kompleks tahlili 
kerakligini ta‘kidlaydilar.
Inflyatsiya dinamikasini prognozlash uchun iqtisodiy rivojlanishning asosiy omillari 
o‘rtasidagi o‘zaro ta‘sirni va mos ravishdagi vaqt oraligini belgilash kerak.
Odatda esa, masalani o‘rganish pul massasi dinamikasi va iste‘mol narxlari indeksi 
tahlili bilan cheklaniladi. Тurli davlatlarda milliy iqtisodiyotning xususiyatlarini hisobga 
oluvchi inflyatsiya darajasini prognozlashning turli modellari ishlab chiqilmoqda. Masalan, 
AQShda ishlab chiqilgan inflyatsiya darajasini hisoblashning MODJS modeli. Bu 
ekonometrik modelda quyidagi omillar - argumentlar qo‘llanilgan:
-
hukumat ko‘zda tutayotgan egri soliqlarning o‘zgarishi (narx
ichidagi soliqlarning); 
-
davlat subsidiyalari (subvensiya va dotatsiyalari)ning taxminiy
o‘zgarishi;
-
davlat nazoratidagi ba‘zi tovar va xizmatlar guruhi narxining taxminiy 
o‘zgarishi;
-
hukumat
va
fermer
uyushmalari o‘rtasida
qishloq 
xujalik
mahsulotlari narxi bo‘yicha mehnat bitimlari va kelishuvlarining ma‘lum holati;
-
transfert to‘lovlari.

---

Yuqorida keltirilgan barcha omillar boshqaruvchi (instrumental), chunki hukumat 
qarorlariga bog‗liq va shu ma‘noda ular endogen hisoblanadi. Modelda omillar sifatida ba‘zi 
ekzogen o‘zgaruvchilar ham qo‘llanilgan:
-
import mahsulotga prognoz narxlar; -
bandlik darajasi prognozi va boshqalar.