Ботаника ва ўсимликлар физологияси

БОТАНИКА ВА ЎСИМЛИКЛАР ФИЗОЛОГИЯСИ
 
28
hujayralari bir-birlariga ancha zich joylashgan bo‘ladi. Hujayralari prozenxima 
shaklida bo‘lib, ularning uzunligi ba’zan 50sm gacha boradi. Poralari kichik, 
ѐriqsimon va kam miqdorda bo‘ladi. Hujayra po‘sti ko‘pincha ѐg‘ochlashgan. Hosil 
bo‘lishiga ko‘ra birlamchi va ikkilamchi sklerenxima mavjud. Birlamchi 
sklerenxima prokambiy va peritsikldan, ikkilamchi sklerenxima esa kambiydan 
hosil bo‘ladi. 
Poyaning po‘stloq qismida joylashgan sklerenxima lub tolalari deyiladi. Bu 
tolalar ko‘pincha peritsikldan hosil bo‘lib, ularning hujayra po‘sti ancha vaqtgacha 
sellyulozaligicha qoladi. Kambiydan hosil bo‘lgan va ѐg‘ochlik (ksilema) qismida 
joylashgan sklerenxima ѐg‘ochlik sklerenximasi ѐki libriform deyiladi. Bu 
sklerenxima hujayralari lub tolalariga qaraganda kaltaroq va hujayra po‘sti esa 
doimo ѐg‘ochlangan bo‘ladi. Lub tolalari poya va ildiz po‘stloqlarida barg hamda 
barg bandlarida, gul va meva dastalarida, ba’zan esa mevalarda ham uchraydi. Bu 
to‘qimalar daraxtsimon o‘simliklarga qaraganda o‘t o‘simliklar poyasida ko‘proq 
mavjud. 
Lub tolalarining hujayrasi ancha uzun va hujayra po‘sti ham qalin. 
Ularning uzunligi o‘rtacha hisobda zig‘irda 40-60mm, rama o‘simligida 350- 
420mm gacha bo‘ladi. Lub tolalari ancha mustahkam, elastik va ѐg‘ochlanmagan, 
shu sababli ular qimmatbaho hisoblanib, to‘qimachilik sanoatida keng 
foydalaniladi. Ana shunday lub tolalari zig‘ir, kanopda bo‘ladi. Agava, Yangi 
Zelandiya zig‘iri, Shimoliy Afrikada o‘sadigan alfa va banan barglaridagi lub 
tolalarining ham sifati yuqoridir. Dag‘al kanop, jut kabi o‘simliklarda lub 
tolalarining hujayra po‘sti ѐg‘ochlangan bo‘ladi. 
Sklereidlarning bir qismi apikal meristema ѐki peritsikl ham fellogendan 
hosil bo‘lsa, ularning ikkinchi xillari esa olcha (Cerasus vulgaris), olxo‘ri (Prunus 
domistisa), ѐng‘oq (Juglans regia) po‘choqlarida ulardagi zich joylashgan 
parenxima to‘qimalaridan hosil bo‘ladi. 
O‘tkazuvchi 
to‘qimalar. 
O‘simlik 
organlarida 
uzluksiz 
ravishda 
moddalarning harakati va taqsimoti bo‘lib turadi. Suv va unda erigan mineral 
moddalar ildiz orqali shimib olinib, poya va bargga uzatiladi. Bu yuqoriga 
ko‘tariluvchi ѐki chiquvchi oqim deyiladi. Fotosintez natijasida barglarda hosil 
bo‘lgan organik moddalar poya va u orqali ildiz tomon harakat qiladi va 
o‘simliklarning butun tirik organlariga boradi. Shu moddalarning bir qismi zahira 
modda sifatida to‘planadi. Bu pastga tushuvchi oqim deyiladi. 
Mazkur moddalarning harakati o‘tkazuvchi to‘qimalar ishtirokida bo‘ladi. 
O‘tkazuvchi to‘qima hujayralari cho‘ziq, ancha kengaygan naycha shaklida bo‘ladi. 
Tuzilishi va funksiyasiga ko‘ra ular traxeidlar va traxeyalar (14-rasm) hamda 
elaksimon naylarga bo‘linadi. 
Traxeyalar va traxeidlar orqali suv va unda erigan mineral moddalar 
harakatlanadi. 
Elaksimon naylar va uning yo‘ldosh hujayralari orqali esa assimilyatsiya 
mahsuloti, plastik moddalar harakatlanadi. 
Traxeyalar birlamchi ksilemada prokambiydan va ikkilamchi ksilemada esa 
kambiy hujayralaridan hosil bo‘ladi. Ular uzun silindr shaklida bo‘ladi. Traxeyalar 
faqatgina ѐpiq urug‘li o‘simliklarda bo‘ladi. Traxeyalarning o‘rtacha kattaligi 10sm, 

---