Ботаника ва ўсимликлар физологияси

БОТАНИКА ВА ЎСИМЛИКЛАР ФИЗОЛОГИЯСИ
 
26
o‘sish jaraѐni poya uchki qismi va ildiz uchida joylashgan apikal meristema 
hujayralarining o‘sishi orqali ta’minlanadi. Ayniqsa, o‘simlikning ildiz uchki 
qismida birlamchi o‘sish jaraѐni yaqqol ifodalanadi. 
O‘simlik ildizining ustki qismini himoyalovchi hujayralar qavati – qin deb 
nomlanadi. Ildiz qini hujayralari ichki qismida apikal meristema deb nomlanuvchi 
hujayralar joylashdi. Bu meristema hujayralari o‘lchamlari nisbatan kichik 
o‘lchamda bo‘lib, muntazam ravishda bo‘linish xossasiga ega hisoblanadi. Bu 
sohada hujayralarning tinimsiz bo‘linishi natijasida ildiz o‘sishi amalga oshadi va 
tuproq qatlamiga chuqur kirib boradi
.
Meristema hujayralarining o‘sish va bo‘linish sohasida ksilema va floema 
qavati hujayralari kabi ayrim hujayralar guruhlarining differensiatsiyasi ham 
amalga oshishi mumkinligi qayd qilingan. Birlamchi meristema sohasida 
protoderma, prokambiy va asosiy meristema hujayralari joylashadi. Protoderma 
hujayralari ildiz va poyaning uchki qismida differensiallashmagan hujayralar 
guruhini tashkil qilib, ulardan epiderma qavati shakllanadi. Prokambiy 
hujayralaridan ksilema va floema qavati shakllanadi. Asosiy meristema 
hujayralaridan esa – tashqi qobiq (po‘kak) va asosiy to‘qima hujayralari 
shakllanadi. O‘simliklarda ikkilamchi o‘sish jaraѐni ѐn meristemalarda amalga 
oshadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, daraxtsimon o‘simliklar va butasimon o‘simlik 
turlarida birlamchi o‘sish bilan birgalikda, ikkilamchi o‘sish jaraѐni ham faol tarzda 
amalga oshadi. Bu o‘simlik turlari birlamchi o‘sish orqali bo‘yiga va ikkilamchi 
o‘sish orqali esa – eniga o‘lchamlari kattalashadi. Yon meristema o‘simlikning 
butun poyasi bo‘ylab, shuningdek ildizda joylashadi. Yon meristema hujayralarida 
tomirsimon kambiy va po‘kak kambiy hujayralari ikkilamchi o‘sishni ta’minlaydi. 
Ikkilamchi o‘sish natijasida ikkilamchi to‘qima, ya’ni ikkilamchi ksilema va 
ikkilamchi floema, ikkilamchi periderma shakllanadi . 
Yog‘ochlik qavati va tashqi qobiq (po‘kak) qavati oralig‘ida joylashgan 
yupqa kambiy qavati hujayralarining o‘sishi va bo‘linishi hisobiga ikkilamchi 
to‘qimalar – ikkilamchi ksilema (ѐg‘ochlik), floema shakllanadi. Po‘kak kambiy 
hujayralari tashqi po‘kak qobiq – peridermani hosil qiladi, daraxtsimon o‘simlik 
turlarida epiderma qavati periderma qavatiga o‘rin almashinadi. Kambiy hujayralari 
poya va ildizda silindrsimon shaklga ega hujayralardan tashkil topgan. Kambiy 
qavati hujayralari daraxstimon o‘simliklar poyasida po‘kak qavati va ѐg‘ochlik 
qavati o‘rtasida joylashadi. Kambiy qavati hujayralari bo‘linishi natijasida 
ѐg‘ochlik (ksilema) va floema qavatlari rivojlanadi. Daraxtsimon o‘simliklarning 
tashqi po‘kak qobig‘i tarkibi ham nobud bo‘lgan kambiy hujayralaridan tuzilgan. 
Bu hujayralar qavati o‘simliklarni tashqi muhitning salbiy omillari ta’siridan 
himoya qilish funksiyasini bajaradi. 
Asosiy to‘qima. O‘simlik organlarining ko‘pchilik qismi yirik, hujayra 
yupqa po‘stli, modda almashinish jaraѐnida aktiv ishtirok etadigan hujayralardan 
iborat. Bu hujayralar o‘simlik organlarida birlamchi va ikkilamchi meristema 
hisobidan hosil bo‘ladi va ular asosiy to‘qima deyiladi. Bu to‘qima tashqi tomondan 
qoplovchi to‘qima bilan o‘ralgan va uning oraliqlarida mexanik, o‘tkazuvchi va shu 
kabi boshqa to‘qima elementlari joylashgan. Asosiy to‘qima ko‘pincha o‘simliklar 
uchun oziqlantiruvchi vazifani o‘taydi. Bajaradigan vazifasi va joylanishiga ko‘ra 

---