Boshqaruvning nazariy asoslari

Mulohazakor o’qituvchi:

• 
  Men tayyorlagan mashg’ulotlar o’quvchilarning turli hil kelib chiqishlarini qay yo’sinda qo’llab quvvatlaydi?”¹
  

Boshqarish haqida umumiy tushuncha, boshqarish omillari
Boshqaruv har qanday jamiyatga xos bo‘lgan, hayot va turmush zaruratidan kelib chiqadigan faoliyatdir. Bozor iqtisodi sharoitida bu faoliyat mohiyati yanada takomillasha boradi. Boshqarishning asosiy maqsadi - mehnat ahlining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqarishni va shu asnoda barcha ijtimoiy munosabatlarni taraqqiy ettirishdan iborat. Tashkilot miqyosidagi boyliklarni ikki asosiy guruhga bo‘lgan holda – moddiy va nomoddiy ko‘rinishlarni qayd etish mumkin. Nomoddiy boyliklarga tashkilot miqyosidagi aqliy salohiyat va inson omili bilan bog‘liq bo‘lgan hamma yutuqlar kiradi.
Boshqaruv - taraqqiyotning har qanday bosqichida jamiyatga xos bo‘lgan ichki xususiyatdir. Bu xususiyat umumiy xarakterga ega. Bu xususiyat ijtimoiy jamoa mehnatida, turmush va mehnat jarayonida kishilarning o‘zaro aloqada bo‘lishi, o‘z moddiy va ma’naviy faoliyatining mahsulotini almashtirish zaruriyatidan kelib chiqadi.
Mehnat hamma davrlarda ijtimoiy xarakterda bo‘lgan. Chunki, jamiyat qonunlari shuni taqozo etadi. Insonlar dunyoga kelib, ongli hayotlarini boshlashi bilanoq birgalikda ishlashga ehtiyoj sezganlar. Bu zarurat turli davrlarda turlicha kechgan. Barcha davrlarga xos yagona xususiyat boshqaruv jarayoni bilan izohlanadi. Jamiyat taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida jamiyatning alohida qobiliyat va bilimlarga ega bo‘lgan kishilar tomonidan boshqarilishiga ehtiyoj paydo bo‘la boshladi. Keyinchalik boshqaruvchi kishilar soni ko‘paya borib, alohida ijtimoiy guruhga, so‘ng tabaqaga aylandilar. Bu ijtimoiy tabaqa kengayib, davlat deb nomlanadigan boshqaruv organi paydo bo‘la boshladi.
Boshqaruv nazariyasi nisbatan yangi fan tarmog‘i bo‘lib, obyektiv borliqni ilmiy bilishga asoslanadi. U o‘z faoliyatini bir qator tabiiy va ijtimoiy fanlar zaminida ko‘radi. Boshqaruv jarayonining mohiyati va qonunlarini aniqlash, bu jarayonda sodir bo‘ladigan munosabatlarni ochib berish, uning tizimini ishlab chiqish va boshqaruv subyektining asosiy tamoyillarini ishlab chiqish boshqaruv nazariyasining vazifalaridir.
Demak, mehnatning har qanday shakli boshqaruvchiga ma’lum darajada muhtojdir. Boshqaruvchi o‘z jamoasi ishlarini bir-biriga muvofiqlashtiradi.
Boshqaruvchi ishlab chiqarish organizmning mustaqil a’zolari harakatidan farq qilib, butun organizm harakatidan kelib chiqadigan umumiy vazifalarni bajaradi. Obrazli qilib aytganda yakka skripkachi o‘zini-o‘zi idora qiladi. Lekin orkestr dirijyorga muhtojdir. Demak, to‘g‘ri boshqaruvning muhim sharti - boshqaruvchining, ya’ni rahbarning faoliyatidir.
Boshqaruvning mohiyati obyektiv va subyektiv shart-sharoitlarini shunday nisbatda uyg‘unlashtirishni ta’minlashdan iboratdir, bu mo‘ljallangan maqsadga erishish imkonini beradi. Shuning uchun yaxshi rahbar odamlarga kamroq buyruq beradi, buning o‘rniga ularning mehnat faoliyati uchun zarur bo‘lgan samarali sharoit yaratadi.