|
Xulosa qilgan holda quyidagi muomala turlarining xossalarini ko‘rsatib o‘tish maqsadga muvofiq:
Zamon va makondagi muloqot kontakt va distant muomalaga bo‘linadi. Kontakt muloqotda hamkor-suhbatdosh yonimizda bo‘ladi va u bilan bevosita va bilvosita muloqot o‘rnatishimiz, imo-ishoralar va turli xil harakatlar orqali bir-birimizga murojaat qilishimiz mumkin. Masalan, yonimizdagi do‘stimizni imlab chaqiramiz, rozi yoki noroziligimiz ifodasini labimizni burib, boshimizni qimirlatib bildiramiz.
Biror-bir muloqotni bilvosita amalga oshirish. Bevosita muloqot bu - odatdagi suhbat, so‘zlashuv, doklad va h.k. Bilvosita muloqot turlariga telefonda gaplashish, xat orqali murojaat qilish, axborotni radiodan, televideniedan hamda kitob orqali uzatish kabilar kiradi. Aynan bilvosita muloqot rivoji hayotda juda ko‘p o‘zgarish va yangiliklarni taqozo qiladi.
«Men» - gapiruvchi va «Sen» - tinglovchi ko‘rinishidagi dialog-monolog muloqot. Dialog «men» va «sen» rollarining almashinuvini ifodalaydi. Dialog muloqotdagi savol-javobning qisqaligi, aniqligi va tuzilishiga ko‘ra oddiyligi bilan tavsiflanadi.
Xususiy-rasmiy muloqot. Xususiydan farqli o‘laroq, rasmiy muloqot matni ko‘pgina stereotip xususiyatlarga ega. Masalan, ikki tomonlama kelishuv va bitimlar, diplomatik hujjatlar va bayonnomalar, shartnoma va boshqa shu kabi rasmiy qog‘ozlar matni rasmiy muloqot turiga misol bo‘ladi. Bunda so‘zlashuv nutqining loyihasi va leksikasi muhim o‘rin tutadi.
Muomala madaniyatida xushfe’llik, xushmuomalalik, hayo-ibolilik, beozorlik, shirinso‘zlik, ochiqko‘ngillik singari axloqiy me’yorlar muhim sanaladi. Biz shulardan ayrimlarini ko‘rib chiqishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.
Xushfe’llik. Ushbu axloqiy xatti-harakat me’yoriylik nuqtai nazaridan g‘oyat muhim. Chunki har bir jamiyat darajasi ma’lum ma’noda undagi fuqarolar muomala madaniyatining yuksakligi bilan ham belgilanadi. Zero, xushfe’l, shirinsuxan inson o‘zining har bir muvaffaqiyatsizligiga fojia sifatida qaramaydi, alam yoki g‘azab bilan yomon kayfiyatini boshqalarga o‘tkazishga intilmaydi. Atrofdagi axloqiy muhitni buzmaydi. Natijada o‘ziga ham, o‘zgalarga ham ko‘tarinki kayfiyat, turli-tuman omadsizliklarning o‘tkinchiligini anglatuvchi hayotbaxsh bir umid bag‘ishlaydi. Jamiyat doimo ana shunday odamlarni hurmat qiladi va ulardan o‘rnak olishga intiladi.
Xushfe’llik, shirinsuxanlik qay darajadadir ko‘proq kishining ma’lum bir insoniy tabiatga intilishi bilan bog‘liq bo‘lsa, bosiqlik, kamtarlik, kamsuqumlik, aksincha, ko‘proq iroda kuchi natijasida yuzaga keladi. Zotan insonning o‘z g‘azabini bosa bilishi, noroziligini barvaqt bildirmasligi; so‘zlagisi, biror-bir gap bilan o‘zini ko‘rsatgisi kelib qolganda o‘sha istakni to‘xtata olishi kuchli irodani talab qiladi. Shu bois muomala bosiq, kamtarin yetti o‘lchab bir kesish tamoyili asosida ish ko‘rgan shaxslar oqil odamlar sanaladi va ular jamiyatda ham namunaviylik maqomiga moyil bo‘ladilar.
Xushmuomalalik. Muomalaning asosiy manbaini so‘z tashkil etishi barchamizga ma’lum. Shuningdek, so‘z insonning botinidan chiqishi, inson botinidan chiqadigan so‘zga egalik qila olishini ham bilamiz. Biroq, tashqariga chiqqan so‘z insonning o‘zini qulga aylantirib qo‘yishini doim ham bilavermaymiz. Ya’ni og‘izdan chiqqan yaxshi-yomon so‘z bevosita insonning ruhiyatiga o‘rnashadi: yaxshi so‘z bilan muomala qilinsa - yaxshilik topiladi, yomon so‘z bilan muomala qilinsa - yomonlik.
Xushmuomalalik ijtimoiy ahamiyatiga ko‘ra xushfe’llikka nisbatan keng qamrovlidir. U insonning ham xatti-harakati, ham muloqoti natijasida vujudga keladi. Xushmuomalalik o‘z ichiga muloyimlik, murosai madora, ohistalik, tagdorlik kabi sifatlarni qamrab oladi.
Shuningdek, xushmuomalalik qat’iy tartibga asoslagan axloqiy me’yor hisoblanadi: u o‘zgani ranjitmaslik, birovga yomon so‘z aytmaslik, bahs- munozaraga kirishganda muholifni hurmat qilish, qo‘rslik va chapanilikdan holi bo‘lish hamda suhbatlashganda ehtiroslarga berilmaslikni talab etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
