Boshqaruv hisobi

Bosh (asosiy) budjet

Operativ budjet Moliyaviy budjet

Byudjet turlariga misollar

1. 
   misol
   

AVTOXO‘JALIK

Bayramni o‘tkazish daromadlari va xarajatlari BYUDJETI
(pul birligida)

Byudjetning daromad manbalari:
1 Muassasalar ajratmalari	50 000
2 Kasaba uyushmasi jamg‘armasidan ajratma	20 000
3 Xo‘jalik yurituvchi subyektning maxsus jamg‘armasidan ajratma	15 000
byudjet daromadining jami	85 000
Xarajatlar byudjeti
1 San’atkorlar guruhi uchun	5 000
2 Salqin ichimliklar uchun	15 000
3 Issiq ovqat (osh-palov) uchun	25 000
4 Non, ko‘katlar xaridi uchun	1 000
5 Mukofotlar uchun	10 000
6 Shirinliklar va meva-chevalar xaridiga	5 000
byudjet xarajatlarining jami	75 000
Daromadlarning xarajatlardan oshishi	10 000

2. 
   misol
   

MEHMONXONA

Yil davomida xonalarning mijozlar bilan band bo‘lish BYUDJETI

Oylar	Rejalashtirilgan bandlik
	1 o‘rinlik (30 dona)			2 o‘rinli (50 dona)			Kichik appartament (5 dona)			Luks (5 dona)
	soni	ulushi (foizda)	soni		ulushi (foizda)	soni		ulushi (foizda)	soni		ulushi (foizda)
yanvar	10	33,3	20		40,0	2		40,0	1		20,0
fevral	12	40,0	24		48,0	2		40,0	1		20,0
mart	15	500	28		56,0	3		60,0	2		40,0
aprel	18	60,0	35		70,0	4		80,0	4		80,0
may	20	66,7	40		80,0	4		80,0	3		60,0
iyun	28	93,3	48		96,0	5		100	5		100
iyul	30	100	50		100	5		100	5		100
avgust	30	100	50		100	5		100	5		100
sentabr	29	96,7	45		90,0	4		80,0	5		100
oktabr	25	83,3	40		80,0	3		60,0	4		80,0
noyabr	20	66,7	35		70,0	2		40,0	3		60,0
dekabr	15	50,0	30		60,0	1		20,0	1		20,0

2. 
   §. Moslashuvchan va statik byudjet, ularni tuzish asoslari
   

Yuqorida qayd qilinganidek byudjetlar oldiga qo‘yilgan maqsad va vazifalariga muvofiq bir necha turlarga bo‘ladi. Shular orasida amaliyotda, xususan boshqaruv hisobini tashkil qilishda moslashuvchan va statik turlaridan ham foydalaniladi.

Statik byudjet ortiqcha hisob-kitoblarsiz xo‘jalik yurituvchi subyektning faolligini baholash imkonini beradi. Unda faoliyat turidan olinishi mo‘ljallanayotgan daromadlar va shu daromadga erishish bo‘yicha kutilayotgan xarajatlar rejalashtiriladi hamda rejalashtirilgan ko‘rsatkichlarning haqiqiy bajarilishi bilan taqqoslanishi ko‘rsatiladi.
Byudjetning bu turi xo‘jalik yurituvchi subyekt moliyaviy natijalarining ma’lum bir hisobot davri nihoyasi bo‘yicha bajarilishini ifodalaydi hamda pul va foiz nisbatlaridagi ko‘rsatkichlarning mutlaq raqamlarini taqqoslashga imkon beradi.
Statik byudjet ko‘rsatkichlarini moslashuvchan byudjet ko‘rsatkichlari bilan taqqoslashda sotishning haqiqiy hajmi e’tiborga olinmaydi, ya’ni natijalarning faqatgina qiyosiy tahlili keltiriladi (jadval).
Jadval ma’lumotlarini dastlabki tahlil qilishning o‘zida ko‘rinib turibdiki, xo‘jalik yurituvchi subyektning statik byudjetida rejalashtirilgan ko‘rsatkichlar ichida sotishdan tushgan tushum miqdori oshgan, foyda miqdori ham rejaga nisbatan ko‘paygan. Lekin, shu bilan bir qatorda ishlab chiqarish xarajatlari miqdori ham, shuningdek davr xarajatlari xajmi ham rejaga nisbatan oshgan. Jadval ma’lumotlari esa o‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki – statik byudjet xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyati to‘g‘risida dastlabki, ya’ni umumiy tasavvurlarga ega bo‘lish imkoniyatini yaratadi. Shu bilan birga barcha ko‘rsatkichlardagi o‘zgarishlarga qaysi omillar ta’sir qilgan, qanaqangi foydalanilmay qolgan imkoniyatlar mavjud yoki qaysi resurslarni qo‘ldan boy berdik, degan o‘rinli savollarga javob olish uchun tahliliy ishlarimizni chuqurlashtirishimiz kerak bo‘ladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektining statik byudjeti
(pul birligida)

T.r	Ko‘rsatkichlar	Reja	Haqiqiy	Chetlanishlar (+, -)
1	Sotishdan olingan tushum	55000	61000	+ 6000
2	Ishlab chiqarish xarajatlari, shundan:
	materiallar xarajati	21000	22000	+ 1000
	mehnat xaqi xarajatlari	17000	19000	+2000
	boshqa xarajatlar	2000	2000	-
	Jami	40000	43000	+3000
3	Marjinal daromad (1 - 2)	15000	18000	+3000
4	Davr xarajatlari:
	- sotish xarajatlari	4000	5000	+1000
	- ma’muriy xarajatlar	6000	6000	-
	Jami	10000	11000	+1000
5	Operatsion foyda (3-4)	5000	7000	+2000

Bu vazifani echishga moslashuvchan byudjet yordam beradi.

Statik byudjetda ko‘rsatkichlarni rejalashtirish amalga oshirilsa, moslashuvchan byudjetni tuzishda natijalarning omilli taxdil usulidan foydalaniladi.
Moslashuvchan byudjetda ishlab chiqarishning rejalashtirilgan hajmi tuzatish yo‘li bilan hisob-kitob qilinadi. Unda sotish hajmini hisoblashning bir qancha muqobil variantlaridan foydalaniladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektning moslashuvchan byudjetida ishlab chiqarish xarajatlari uchun avval mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan me’yorlar belgilanadi, keyin ushbu me’yorlar asosida haqiqiy sotish hajmiga mos keladigan ishlab chiqarishni rejalashtiriladigan hajmi aniqlanadi (jadval).
Xo‘jalik yurituvchi subyektining moslashuvchan byudjeti


(pul birligida)

T.r	Ko‘rsatkichlar	Haqiqiy bajaril- gani	Haqiqiy bajarilganga moslashtirilgan byudjet	Haqiqiy byud- jetning mos- lashtirilgandan chetlanishi
1	Tushum	235000	245000	+10000
2	Ishlab chiqarish xarajatlari	145000	150000	+5000
3	Marjinal daromad	90000	95000	+5000
4	Davr xarajatlari	50000	51000	+1000
5	Operatsion foyda	40000	44000	+4000

Xo‘jalik yurituvchi subyektda moslashuvchan byudjetlar tuzish xarajatlar va daromadlarni samarali boshqarishga, chetlanishlar bo‘yicha tezkor choralar qabul qilishga, ijobiy va salbiy chetlanishlarni rejalashtirilgan foyda summasiga mos ravishda tuzatib borishga imkon yaratadi. O‘zgarishlarga ta’sir qilgan har bir ko‘rsatkichning ta’sir darajasini hisoblashga zamin yaratadi.

2. §. Byudjetlashtirishda ishlab chiqarish dasturi

Ishlab chiqarish dasturini tuzish xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatini byudjetlashtirishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.

Ishlab chiqarish dasturi mahsulot ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish, ish bajarish) va sotishning istalga muddatga, odatda yillik hajmi, nomenklaturasi, tovarlar va xizmatlar bozori talabi asosida sifat va muddatni tavsiflovchi kompleks rejani o‘zida namoyon etadi.
Ishlab chiqarish dasturini tuzish jarayonida dastavval xaridorlarning talablari asosida ishlab chiqarilgan tovarlarga bo‘lgan bozor ehtiyoji o‘rganiladi. Buning uchun tuzilgan shartnomalar va buyurtmalarning
mavjud portfeli, shuningdek, mahsulot (ish, xizmat)larning taklif qilinishi mumkin bo‘lgan hajmi xo‘jalik yurituvchi subyekt ishlab chiqarish dasturining asosini tashkil etadi.
Ishlab chiqarish dasturini tuzishda turli usullar: darajali taxminlash, vaziyatli rejalar tuzish, chiziqli dasturlash, mahsulot (ish va xizmat)lar turlarini diversifikatsiyalash (kengaytirish) qo‘llaniladi.
Darajali taxminlash ishlab chiqilgan mahsulotlarni sotish va ana shu jarayondan olinishi kutilayotgan foyda hajmini uchta: maksimal, ehtimol, minimal nuqtalari bo‘yicha avvaldan rejalashtirishni nazarda tutadi.
Vaziyatli rejalashtirish xo‘jalik yurituvchi subyekt ishlab chiqarish dasturini ishlab chiqish jarayoni bilan bir qatorda beqaror bozor sharoitlarida uni amalga oshirishda ham bir qancha qulayliklar tug‘diradi.
Faoliyat turi va mulkchilik shaklidan qat’i nazar barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlarda ishlab chiqarish dasturini tuzish, uch bosqichda amalga oshiriladi:

1. 
   Xo‘jalik yurituvchi subyektning barcha faoliyatini o‘zida jamlagan yillik ishlab chiqarish rejasini tuzish.
   
2. 
   Rejalashtirilayotgan hisobot davri uchun ustuvor maqsadlarni aniqlash.
   
3. 
   Yillik ishlab chiqarish rejasini xo‘jalik yurituvchi subyektning alohida segmentlari yoki ishtirokchilari, ya’ni bajarish uchun mas’ullar bo‘yicha taqsimlash.
   

Odatda, bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlar amaliyotda ishlab chiqarish dasturini rejalashtirishning «quyidan yuqoriga» yoki nomarkazlashtirilgan holda, «yuqoridan quyiga» yoki markazlashtirilgan holda va takroran rejalashtirish ko‘rinishlari qo‘llaniladi.
Ishlab chiqarish dasturini shakllantirishda quyidan yuqoriga rejalashtirish yondashuvining qo‘llanilishi shuni anglatadiki, bunda ishlab chiqarish rejasi boshqarishning quyi darajasida ya’ni xo‘jalik yurituvchi subyekt segmentlari va funksional xizmatlari bo‘yicha tuzilib
borib, oxirida butun subyekt bo‘yicha umumlashgan yaxlit bir hujjat shakliga keltiriladi.
Ishlab chiqarish dasturini tuzish jarayoni yuqoridan quyiga rejalashtirish tamoyiliga asoslanganda esa, rejalar butun xo‘jalik yurituvchi subyekt bo‘yicha ishlab chiqiladi va bo‘linmalar uchun tezkor rejalashtirish asos bo‘lib xizmat qiladi.
Takroran rejalashtirish xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyati bilan barcha segmentlar va funksional xizmatlar o‘rtasidagi o‘zaro uzviy hamkorlikni e’tiborga oladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt yoki uning segmentlari bo‘yicha yillik ishlab chiqarish hajmini aniqlash - mahsulot birligini mos taxminiy bozor baholariga ko‘paytirish orqali quyidagi formula bilan hisoblanadi¹:
m ^{p y}
M ₀  _ M_m B_m  _ M _p B_p  _ M _y B_y
i i i
bu yerda:
M₀ - xo‘jalik yurituvchi subyektning umumiy ishlab chiqarish dasturi, p.b.da;
M_m, M_p, M_y - mahsulot (ish va xizmat)larning yillik hajmi, donada;
B_t B_r, B_u - mahsulot (ish va xizmat)lar birliklarining taxminiy bozor baholari, p.b./donada;
p,r,u- mahsulot (ish va xizmat)larning nomenklaturasi.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt ishlab chiqarish dasturini ishlab chiqish mahsulot sotish rejasini tuzishdan boshlanadi. Unda har bir mahsulot, shuningdek xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining kelgusi davrida amalga oshiriladigan ishlari miqdori va bajaradigan xizmatlari hajmi ko‘rsatiladi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ko‘rsatilayotgan xizmat, bajariladigan ish) bozorga bir maromda yetkazib berilganda rejalashtirilgan muddatda sotishlar hajmini topish uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:

bu yerda:
- mahsulot sotishning rejalashtirilgan hajmi;
- tovarlarni o‘rtacha bir kunda sotish miqdori;
- sotishning rejalashtiriladigan davri (kun, oy, kvartal, yil).
Sotishlarning rejalashtiriladigan hajmini bozor segmentlari bo‘yicha quyidagi shaklda shartli misollar yordamida ifodalash mumkin (jadval).