Boshoqli don ekinlari kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari Reja

Bug‘doyning qattiq qorakuya kasalligi
Tilletia tritici, Tilletia levis, Tilletia caries, Tilletia triticoides ва
Tilletia intermedia
Bug‘doyning bu kasalligi mamlakatimizning hamma joyida keng tarqalgan.
Kasallik alomatlari bug‘doy boshog‘idagi donning sutli pishish davrida ko‘rinadi, bunda kasallangan boshoq ancha yalpoqlangan bo‘ladi, doimo tikka turadi (don og‘irligidan egilmay) va kichikroq bo‘ladi. Kasallangan don ko‘kish-yashil rangli, shishgan yumalok shaklda bo‘ladi. Donning mag‘zi qobiq bilan o‘ralgan juda ko‘p sporalardan iborat bo‘ladi. Bunday donlarga «qorakuya xaltachalari» deyiladi. Har bir xaltacha ichida 2-12 mln.tagacha xlamidospora bo‘ladi Agarda don (kasallangan boshoqdagi) sutli pishish davrida ezilsa undan sarg‘ish rangli suyuqlik chiqadi - bu suyuqlik trimetilaminning hidini beradi, xuddi tuzlangan ho‘l baliqni hidi keladi.
Qorakuya xaltalari ichidagi mayda sporalar teliosporalar qora massa hosil qiladi. Bular yengil bo‘ladi, shuning uchun ham boshoq tikka turadi. Markaziy Osiyo Respublikalarida ko‘pincha Tilletia triticoides uchraydi. Donni yanchish vaqtida teliosporalar zararlangan don ichidan yengil chiqadi, tarqaladi, dala bo‘ylab ayrim teliosporalar don sirtiga o‘tadi. Bularni ko‘pchiligi don tukchalarida, chuqurchasida to‘planadi. Bunday donlar ekilganda urug‘ unib chiqishi bilan bu teliosporalar ham unadi, unib bazidiya (trubka ko‘rinishidagi naysimon poya) hosil qiladi, bularda 4 tadan 12 tagacha bazidiospora hosil bo‘ladi. Bu bazidiosporalar bir -biri bilan qo‘shilgandan keyin yuqumli gifalar hosil bo‘ladi, mana shu hosil bo‘lgan gifalar don nishiga kiradi. Zamburug‘ tanasi -diffuziya, ya’ni bir chiziq bo‘ylab rivojlanadi va o‘simlikning konusiga yetadi, bundan keyin bargga, poyaga va boshoqqa yetib boradi. O‘simlik dastlabki vaqtda sog‘lom o‘simlikdan juda ham kam farq qiladi, lekin keyinchalik don paydo bo‘lish davrida, zamburug‘ tanalari juda tez va kuchli rivojlanadi, natijada don mag‘zi o‘rniga zamburug‘ning qora massasi, ya’ni teliosporalari hosil bo‘ladi. Dondan faqat po‘stlog‘i qoladi.
Ekilgan bug‘doy bundan tashqari tuproqqa tushgan (hosilni yig‘ish paytida) teliosporalar orqali ham zararlangan bo‘lishi mumkin, agarda bu yil bug‘doy ekilgan maydonlarda, o‘tgan yili ham bug‘doy ekilgan bo‘lsa. Lekin ma’lumotlarga ko‘ra teliosporalar tuproqda ko‘p vaqtgacha saqlanmasligi ma’lum, ular tuproqqa tushgandan keyin tezlikda unib chiqib tuproqdagi mikroorganizmlar ta’sirida o‘lib ketadi. Zararlanish mumkin, agarda hosilni yig‘ishtirib olish bilan, yana takror bug‘doy ekilish orasidagi muddat 2-3 haftadan oshmasa. Bulardan tashqari ekiladigan urug‘ seyalka, ekilish vaqtida qo‘llaniladigan qurollar (inventar) va moslamalar orqali xam zararlanishi mumkin.
Teliosporani unib chiqishiga harorat va namlik juda katta ta’sir ko‘rsatadi, agarda tuproq namligi 40-60 % bo‘lsa, harorat 5-10 °S daraja bo‘lsa, unib chiqayotgan don nishlari juda ko‘plab zararlanadi. Shuning uchun ham agarda kuzgi ekinlar kech ekilsa, aksincha bahorgi ekin (bug‘doy) erta ekilsa bu kasallikka ko‘p chalinadi. Kasallik ta’sirida urug‘ni unib chiqish qobiliyati pasayadi, tup soni kamayib ketadi, kasallangan o‘simliklarni qurib qolishi natijasida bu holat kuzgi bug‘doy kech ekilganda ko‘proq ko‘rinadi.
Kasallangan o‘simlikning poyasi va boshog‘i 15-20 %, boshoqdagi don soni esa 10-15 % kamayadi.
1000 urug‘ni og‘irligi xam qisman kamayadi. Ayrim olimlarni ma’lumotlariga qaraganda ko‘zga ko‘rinmaydigan zarari ko‘zga ko‘rinadigan zarariga karaganda 5-6 barobar ko‘p bo‘ladi.
Kuzgi bug‘doyning O‘zbekiston-1, O‘zbekiston-2, Knyajna va boshqa navlari kasallikka ancha chidamli.