Boshoqli don ekinlari kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari Reja

Boshoqli don ekinlari kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Reja:

1. G‘alla ekinlarida uchraydigan kasalliklar, qorakuya, ularni
turlari, tarqalish yo‘llari, keltiradigan umumiy zarari.
2. Bug‘doyning qattiq qorakuya kasalligi tarqalishi, ta’rifi, kasallik qo‘zg‘atuvchining biologiyasi va zarari.
3. Bug‘doyning chang holdagi qorakuya kasalligi tarqalishi, ta’rifi, kasallik qo‘zg‘atuvchining biologiyasi va zarari.
4. Bug‘doyning poya qorakuya kasalligi tarqalishi, ta’rifi, kasallik qo‘zg‘atuvchining biologiyasi va zarari.
5. Z.Makkajo‘xorining pufak holdagi qorakuya kasalligi tarqalishi, ta’rifi, kasallik qo‘zg‘atuvchining biologiyasi va zarari.
G‘alla ekinlarida uchraydigan kasalliklar, qorakuya kasalliklariga umumiy ta’rif, ularning tarqalish usullari
O‘zbekistonda boshoqli don ekinlari kasalliklarishng turlari, ularning tarqalish va rivojlanish darajalari

Ekin va kasallik turlari	Kasallikning tarqalishi*	Kasallikning rivojlanish darajasi*
1	2	3
Bug‘doy
1 . U n shudring	+++	+/+++
2. Chang qorakuya	+/+++	+
3. Qattiq qorakuya	+/+++	+
4. Karlik qorakuya	+	+
5. Poya qorakuyasi	+	+
6. Sariq zang	+/+++		+/+++
7. Qo‘ng‘ir zang	+++		+/++
8. Sariq dog‘lanish	+/++		++
9. Septorioz	+/++		++
10. Boshoq fuzariozi	+		+
Bug‘doy, arpa
1. Ildiz chirishi, unayotgan urug‘ mog‘orlanishi	++		+/++
2. To‘q-qo‘ng‘ir dog‘lanish	+		+
3. Qorakosov (o‘roqkuya)	+		+
4. Noinfeksion dog‘lanishlar	+		+
Arpa
1 .U n shudring	+++		+/+++
2. Chang qorakuya	+/+++		+/++
3. Soxta chang qorakuya	+		+
4. Tosh (qattiq) qorakuya	+/+++		+/++
5. Yo‘l-yo‘l dog‘lanish	+++		++
6. To‘rsimon dog‘lanish	+++		+/++
7. Rinxosporioz	+++		++/+++
Sholi
1 . Pirikulyarioz	++		+/+++
2. Qo‘ng‘ir dog‘lanish	+		+
3. Fuzarioz ildiz va maysa chirishi	++		+/++
Suli
1 .Chang qorakuya	+		+
2. Qoplangan qorakuya	+		+
3. Qizg‘ish-qo‘ng‘ir dog‘lanish	+		+
Javdar
1. Vavilov qorakuyasi	+		+
Makkajo‘xori
1 . Chang qorakuya	+		+
2. Pufakli qorakuya	+++		+/+++
3. Fuzarioz suta va urug‘ mog‘orlashi	+/++		++

*Kasalliklar tarqalishi:
+++ keng tarqalgan;
++ o‘rtacha tarqalgan;
+ kam yoki juda kam uchraydi;
*Kasalliklar rivojlanishi:
+++ kuchli yoki juda kuchli darajada rivojlanadi;
++ o‘rtacha darajada rivojlanadi;
+ rivojlanish darajasi past yoki juda past.

Bug‘doyda 4 xil qorakuya: qattiq, chang, poya va karlik qorakuya kasalliklari uchraydi. Bu g‘allagulli va boshqa ba’zi ekinlarning eng ko‘p tarqalgan hamda eng zararli kasalligidir. Qorakuya kasalligining biror xili bilan zararlanmaydigan birorta ham madaniy yoki yovvoyi g‘allagulli o‘simlik yo‘q desa bo‘ladi. Yangi nav ekinlarini yetishtirish tarixi shuni ko‘rsatadiki, biror g‘allagulli o‘simlik ekilishi bilan uning qorakuya kasalligi ham paydo bo‘ladi. Qorakuya kasalliklarini

bazidiyali zamburug‘lar sinfining Phragmobasidinae kenja sinfiga kiruvchi zamburug‘lar – parazitlar qo‘zg‘atadi. Qorakuya zamburug‘larining tanasi ko‘zga
ko‘rinmay, o‘simlik ichida rivojlanadi va dastlabki davrlarda o‘simlikka u qadar zarar yetkazmaydi. Zararlangan o‘simliklar o‘sish davrining oxirida zamburug‘ xlamidosporalar hosil qiladi. Qorakuya zamburug‘larining bu stadiyasi o‘zi hosil bo‘lgan organga zararli ta’sir etadi. Xlamidosporalar ko‘pincha to‘pgullarda, ya’ni rivojlanayotgan ro‘vak va boshoqlarda paydo bo‘ladi, ularni yemiradi va changga aylanuvchi yoki qattikroq qora massa hosil qiladi, bu massa ko‘pincha qorakuya changi deyiladi. Yetkazilgan zararni tashqi ko‘rinishi, zararlanish darajasi va xlamidosporalarning hosil bo‘lish xarakteriga qarab g‘allagullilarning qorakuya kasalligi bir necha xilga bo‘linadi:
1.Chang holdagi qorakuya. Bu kasallikda g‘allagullilarning ro‘vagi yoki boshog‘i butunlay qora changga aylanib, har tomonga to‘zib ketadi.
2.Qattiq qorakuya. Bu kasalliqda donning faqat mag‘zi qora changga aylanadi, don po‘sti esa saqlanib qoladi. Shuning uchun qora chang zararlangan donning po‘sti yorilganda tashqariga chiqadi.
Z.Poya qorakuyasi. Bunda g‘allagullilar poyasi yoriladi, undan qora chang chiqadi.
4. Pufakcha holdagi qorakuya. Qorakuya kasalligining bu xilida g‘allagulli o‘simliklarning har xil organlarida changga to‘lgan oq-kulrang tusli pufakcha holida paydo bo‘ladi.
G‘allagulli o‘simliklarda qorakuya kasalligining yuqoridagilardan tashqari yana bir necha xili uchraydi.
Bir xil g‘allagulli o‘simliklar qorakuya kasalligining turli tip va turlari bilan (har xil vaqtda) zararlanishi mumkin.
Masalan, bug‘doy qattiq, chang holdagi va poya qorakuyasi bilan kasallanadi.
Qorakuya zamburug‘larining hamma turlari ham ma’lum ekinlardagina bo‘ladi. Bu zamburug‘larning sporalari ularning tarqalish va tinim davridir: ular qishlab chiqqandan so‘ng zamburug‘ rivojlanishini davom ettiradi va o‘simliklarga tushadi.
Ba’zi qorakuya zamburug‘lari spora hosil qilmaydi, g‘allagullilar donida zamburug‘ tanasi holida qishlaydi.
Qorakuyaning bir necha tipi va qorakuya zamburug‘larining juda ko‘p turi bo‘lishiga qaramay g‘allagulli o‘simliklarning qorakuya kasalliklari fakat 3 xil usulda tarqaladi:
Birinchi usul. Bunda zamburug‘larning xlamidosporalari hosilni yig‘ishtirish va yanchish vaqtida tashqariga chiqadi. Ular sog‘lom donlar sirtiga yopishadi va shu holda qishlaydi. Urug‘ ekilgandan so‘ng sog‘lom donlar unayotgan vaqtda ulardagi (yoki tuproqqa ilgaridan tushib qolgan) xlamidosporalar ham unadi va bazidiosporali fragmabazidiyalar hosil qiladi. Zamburug‘ tanasi esa don nishiga kirib u bilan birga o‘sadi. Demak, qorakuya kasalligi tarqalishining birinchi usulida urug‘lar sirtdan, o‘simlik esa urug‘lar unish vaqtida zararlanadi.
Tubandagi qorakuya kasalliklari birinchi usulda tarqaladi:
1. bug‘doyning qattiq qorakuyasi;
2. bug‘doyning poya qorakuyasi;
3. arpaning tosh qorakuyasi;
4. suli qorakuyasi;
5. tarik qorakuyasi;
6. makkajo‘xorining chang holdagi qorakuyasi;
7. oq jo‘xorining chang holdagi qorakuyasi;
8. oq jo‘xorining pufak qorakuyasi.
Ikkinchi usul. Bug‘doy o‘simligining chang holdagi qorakuya kasalligi tarqalishi. Bug‘doyda qorakuya kasalligining bu turi o‘simlik boshoq chiqarayotgan vaqtda ko‘rinadi. Zararlangan o‘simlik, odatda, sog‘lom o‘simlikdan ilgari boshoq chiqaradi, kasal o‘simlikning boshog‘i bug‘doy gullayotgan vaqtda qora changga aylanadi, va undan xlamidosporalar tarqaladi, ular sog‘lom o‘simlik gullariga tushib, qulay sharoitda unib chiqadi. Xlamidosporalar nishi gulning tumshuqchasi orqali tugunchaga o‘tadi, bu yerda zamburug‘ tanasiga aylanadi. Ammo donda taraqqiy etmaydi, balki murtak holida kelgusi yilgacha saklanadi.
Zararlangan don tashqi ko‘rinishidan sog‘lom dondan hech farq qilmaydi va ekilganda normal unib chikadi. O‘simlik bilan bir vaqtda uning ichidagi zamburug‘ tanasi ham o‘sadi va rivojlanayotgan boshoqka yetib, uni yemiradi, hamda sporalarning changlanuvchi qora massasini hosil kiladi. Demak, gallagullilarda qorakuya kasalligi tarqalishining 2 - usulida o‘simlik gullash vaqtida, don esa ichidan zararlanadi. Misol: bug‘doy va arpaning chang qorakuya kasalligi.
Uchinchi usul. Makkajo‘xorining pufak qorakuya kasalligi. Bu kasallikda makkajo‘xorining har xil organlarida qora changlar (zamburug‘ xlamidasporalari) bilan to‘lgan oqish - kul rang pufakchalar hosil bo‘ladi. Ular asta sekin quriydi, yoriladi va xlamidosporalar tuproq betiga tushib, shu joyda qishlaydi, bahorda esa unib chiqib, bazidiosporalar hosil qiladi. Bazidiosporalar o‘sib, kurtaklanuvchi sporidiylar beradi, ular esa havo orqali tarqalib, makkajo‘xori poyasining har xil qismiga tushadi va qulay sharoitda o‘sadi. Zamburug‘ sporidiysining o‘simtasi o‘simlikning o‘suv davridagi to‘qimasiga kiradi, shunga ko‘ra zamburug‘ o‘sishining umumiy davri anchaga cho‘ziladi va makkajo‘xori butun o‘suv davrida yangidan zararlanib turadi. Ayni holda zamburug‘ xlamidosporalari tuproq betida va o‘simlik qoldiqlarida qishlab chiqqanligi uchun g‘allagulli o‘simliklarni uchinchi usulda tarqaladigan qorakuya kasalligiga qarshi kurashning asosiy tadbiri hosil yig‘ib olingandan keyingi hamma o‘simlik qoldiqlarini yaxshilab yig‘ishtirib olish va g‘alla ekiladigan yerlarni kuzda chuqur shudgor qilishdir.
Makkajo‘xorining pufak qorakuya kasalligi shu usulda tarqaladi.