Boshlang’ich ta’lim bo’yicha yangi taxrirdagi dts, dasturining maqsad va vazifalari

Fonetika, grammatika, to’g’ri yozuv va nutq

o’stirish.

Boshlang’ich sinflarda ona tili o’rgatishdan asosiy maqsad bolalarning yosh xususiyatlari va yozma nutqini, tafakkurini amalga oshirish, ularni shahs sifatida shakllantira borishni amalga oshirish, ularda bilim olishga qiziqishni oshirish, faollik, mustaqillik, mehnatsevarlik, qiyinchaliklarni enga olish qobi-liyatlarini o’stirish hisoblanadi. Bolalarning aqliy va nutqiy qobiliyatlarini muvaffaqiyatli o’stirish kelgusida fanlarni puxta o’slashtirishlariga imkoniyat yaratadi.

Boshlang’ich sinflar, “Fonetika, grammatika, to’g’ri yozuv va nutq o’stirish” dasturi bosqichi izchillik tamoyili asosida tuzilgan bo’lib, fonetika, gramatika, imlodan beriladigan boshlang’ich ta’limotlar yuqori sinflarda o’qitiladigan ona tili va adbiyot materillari bilan uzviy bo’glanadi.

Ushbu dastur “Tovushlar va harflar”, “So’z”, “Gap”, “Boshlanishli nutq” va “Husnihat” bo’limlarini o’z ichiga oladi.

Tovush va harflar.

Tovushlar va harflarga oid asosiy bilimlar o’quvchilarning savod o’rgatish jarayonida o’rgangan amaliy bilimlariga asoslangan holda 1-2-sinflarda beriladi, ular haqida ko’nikma va malakalar hosil qilinadi.

Tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlar, ularning harfiy ifodasi, bo’g’in, jarangliva jarangsiz undosh tovushlar haqida tushunchalar beriladi.

Bolalar ushbu bilimlar asosida aytilaishi va yozolishida farq qiladigan so’zlar, a va o, y va i tovushli so’zlarning aytilishi va yozilishi, so’z oxirida kelgan jarangli b va d undoshlarning jarangsiz jufti, n va m undosh eshitilsa ham b va g harfinig yozilishi, ayrim so’zlar oxirida kelgan d va m undoshlarning talaffuzda tushib qolishi, ammo yozuvda saqlanishi; yonma-yon kelgan ikki bir hil undoshli so’zlarning aytilishi va yozilishini bilib oladilar.

3va4-sinflarda esa tovushlar va harflarga oid bilimlar chuqurlashtiriladi, mustahkamlanadi. So’zlarni tovush-harf tomonidan tahlil qilish takomillashtiriladi,

bolarda nutqni eshita olish qo;iliyatini o’stirishga e’tibor kuchaytiradi. Bular o’z navbatida, o’quvchilar savodhonligini oshiradi, xatosiz ko’chirib-yozish, eshitib yozish yozganlarini mustaqil tekshirish ko’nikmalarini o’stiradi.

Tovushlar va harflar yuzasidan olib boriladigan ishlar kichik yoshdagi o’quvchilarning o’gzaki va yozma nutq madaniyatini o’stirish va takomillashtirishga yo’naltiriladi.
So’z

Bo’shlang’ich sinflarda so’z leksik-grammatik tomonidan o’rganish, lug’at ustida ishlashga katta e’tibor beriladi.

Lug’aviy mashqalar grammatik va to’g’ri yozishni o’rganish bilan bo’glik holda olib boriladi. O’quvchilar o’qish, grammatika, to’g’ri yozuv imlodan materiallarni o’rganish bilan bog’liq holda, so’zlar shaxs va narsalarning nomini, harakatini, belgisini, sanog’i va tartibini ifodalovchi, yaqin va qarama-qarshi ma’noni bildirish, matnlarni har hil ma’nodan ishlanishini bilib oladilar, ular o’z firklarini to’g’ri va aniq ifodalashga, fikrga mos so’zlar tanlay olishga o’rgatib boradilar.

So’z turkumlarini o’rganishga 2-sinfda tayyorlanadilar. Ular kim? (kimlar?) nima? nimalar? So’roqlariga javob bo’lgan shahs va narsalar nomini, qanday?, qanaqa?, qaysi?, so’roqlariga javob bo’lgan, shahs va narsalarning sanog’i va tartibini, nima qildi? nima qiladi? nima qilyapti? So’rog’iga javob bo’lgan, narsa va shahsning harakatini ifodalashni bilib oladilar ularni ma’lum so’zlarga so’roq bera olishga, u yoki bu so’roqqa javob bo’lgan so’z nimani ifodalashini aytib berishga o’rgatiladi.

3-sinfda o’quvchilar o’zak va o’zakdosh so’zlar bilan tanishadilar. So’zning tarkibi, o’zak, so’z yasovchi so’z o’zgartuvchi qo’shivchalar o’rganiladi.

Oddiygina so’z yasalishi bilan, ko’p ishlatiladigan – chi, -la, -siz, -zor, -li, -kor kabi qo’shimchalar ma’nosi bilan amaliy tanishtiradi.

O’quvchilar – soz turkimi termin bilan 3-sinfda tanishadilar. Ular ot, otning ma’nosi ( shahs predmetlaring nomini bildirishi) so’roqlari, birlik va ko’plikda, qo’llanishi; sifat, uning ma’nosi (predmetning belgisini bildirish) so’roqlari; son, uning ma’nosi (narsa, predmetning sanog’I va tartibini bildirishi) so’roqlari, bo’lishli va bo’lishsiz fe’llari o’rganiladi.

4-sinf o’quvchilar otalarning egallik qo’shimchalarini bilan qo’llanishi, kelishik qo’shimchalari bilan qo’llanishi va asosiy so’roqlariga qarab ularning bir-biridan farqlanishini, kelishini qo’shimchalarning yozilishini, sifat yuzasidan o‘rganiladigan takrorlanib, qip-qizil, yum-yumaloq kabi sifatlarning, son, uning ma’nosi, sanoq va tartib sonlari, ularning so’roqlari, tartib sonlarining yozilishini, kishilik olmoshlari, ularning uch shahsda, birlik va ko’plik sonda qo’llanilishi, kelishiklar bilan turlanishini o’rganadilar.

4-sinfda o’quvchilarga fe’llarining tuslanishi (shahs - son qo’shimchalari bilan o‘zgarish) haqida tushunchalar beriladi. 3 o‘tgan, hozirgi, kelasi zamonda qo‘llanishi, o‘tgan zamon qo‘shimchasi (-di) ning aytilishi va yozilishi, qo‘shimcha fe’llar va ularning yozilishi o’rgatiladi.

Dasturlarning “Gap” bo’lishida nutqda ko’proq ishlatiladigan va ammo, lekin, biroq, shuning uchun bo’glovchilari bilan tanishadilar.

So’zning tarkibi va so’z turkumlarini o’rganish jarayonida turli so’z turkimlariga oid so’zlarning hilma-hil ma’nolarda qo’llanishi hamda so’zni gapda, so’z birikmasida to’gri o’rini, abiq ishlatilishi bilib olishga yordam beradigan leksik mashqlar, shuningdek, o’quv yili davomida o’rganiladigan, imlosi qiyin so’zlarning yozilishini bilib olishga ko’maklashadigan lug’abiy-imloviy mashqlar o’tkaziladi. O’quvchilar darslikda berilgan lug’atdan, boshlabg’ich sinflar uchun nashr etilgan imlo lug’atidan foydalanishga o’rgatiladi.
Gap.

Boshlang’ich sinf o’quvchilarga gap haqida; gapning ifoda maqsadiga ko’ra turli (darak, so’roq,buykuq gap) haqida his-hayajon bilan aytilgan gaplar; gapning mazmuniga ko’ra oxiriga nuqta, so’roq va undov belgisini qo’yilishi haqida, gap bo’laklari, gapda o’z birikmalariga ajratishi haqida dastabki ma’lumotlar to’rt o’quv tili davomida izchillk bilan berib boriladi.

Birinchi sinfda o’quvchilar nutqdan gapni ajratib olishga, gapni alohida so’zdan farqlashga, gapni o’qiganda ohangga rioya qilishga, ta’lim tayyorgarlikdan so’ng gapning birinchi so’zini bosh harf bilan boshlab yozilgan va oxirgiga nuqta qo’yishga o’rganadilar.

Ikkinchi sinfda esa oldingi sinfda berilgan bilimlar yangi til materiallari asosida mustahkamlanadi, o’quvchilar gapining oxirida nuqtadan tashqari so’roq belgisi va undov belgisining ishlatilishi bilan tanishadilar va oxiriga qo’yilgan tinish belgisiga mos ohangda gapni o’qishga o’rganadilar.

Uchunchi sinfda gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari (darak,so’roq, buyruq gap) shuningdek, ayrim gaplarning, hiz hayojon bilan aytilishi va oxiriga undov belgisining qo’yilishi haqida tushuncha beriladi, ularni og’zaki va yozma nutqda qo’llashga o’rgatiladi. Gap bo’laklari ega kesim va ikkinchi darajali bo’laklar mavzulari ham o’rgatiladi.

To’rtinchi sinfda ammo, lekin, biroq bog’lovchilari yordamida bog’langan va bog’lovchilarsiz qo’llangan uyshuq bo’lakli gaplar o’rganiladi. O’quvchilar uyshuq bo’lakli gaplarni sanash ohangida o’qishga, ammo, lekin, biroq bog’lovchilaridan oldin hamda bog’lovchilarsiz bog’langan uyshuq bo’laklar orasida vergul qo’yib yozishga, uyshuq bo’lakli gaplardan og’zaki va yozma nutqda foydalanishga o’rganadilar.