XI. Ifoda, tenglama, tengsizliklar tuzish va ularni bajarishga oid
topshiriqlar.
Boshlang’ich sinf o’quvchilari tomonidan ifoda, tenglama, tengsizliklar tuzish
va uni bajarishga oid topshiriqlar o’quvchi tafakkuriga yo’naltirilgan ijodiy
mazmundagi topshiriq ko’rinishlaridan biridir. Bunday turga mansub topshiriqlarni
a) ifoda tuzish; b) tenglama tuzish; v) tengsizlik tuzishga ajratib tahlil qilish
mumkin.
1. Ifoda tuzishga oid topshiriqlarni bajartirishni 1-sinfning boshidan boshlash
ahamiyatli. 10 ichidagi sonlar bilan tanishish davridayoq «raqam» hamda
«qo’shish» yoki «ayirish» amallari yozilgan «kartochkalar»dan foydalanib,
yig’indini, ayirmani topishga doir misollar tuzishga o’rgatiladi. «10 ichida qo’shish
va ayirish» mavzusini o’rganish jarayonida qo’shish hamda ayirish amali
komponentlari bilan tanishayotgan davrda «yig’indi», «ayirma» iboralari ma’nolari
anglab olingach, o’quvchilarni sonlar, amal ishoralari yordamida sodda sonli
ifodalar tuzishga o’rgatib borish ahamiyatli. «5 va 2 sonlarining yig’indisini
toping», «9 va 4 sonlarining ayirmasini toping» kabi topshiriqlarni bajarish orqali
o’quvchi matnli topshiriqni misol (ifoda) shakliga aylantiradi, o’quvchining
45
matematik nutqi shakllana boshlaydi. Keyinchalik o’quvchilarda 100 ichida ikki
amal ishtirok etgan misol va masalalarni yechish ko’nikmasi tarkib topgach, ular
murakkab sonli ifodalar tuzishni o’rganib olishadi. Masalan, «12 soniga 8 va 4
sonlarining yig’indisini qo’shing», «100 bilan 30 ning ayirmasiga 20 ni qo’shing»
kabi topshiriqlar shular jumlasidandir.
1-sinf o’quvchisi tomonidan sonli ifoda tuzishga doir quyidagi topshiriqlar
o’quvchi aqliy faoliyatining o’sishiga yordam beradi: «Eng katta ikki xonali son
bilan eng katta bir xonali son ayirmasini toping», «Eng kichik ikki xonali son bilan
eng katta bir xonali sonlarning yig’indisini toping».
Sonli ifodalar tuzishga oid ishlar 2-sinfda davom ettiriladi. 100 ichidagi sonlar
ustida qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lish amallari yordamida sodda va
murakkab sonli ifodalar tuzish, ularning qiymatlarini topishga doir topshiriqlar
ma’lum ketma-ketlikda qaralishi ta’lim samaradorligining oshishiga xizmat qiladi.
3-4-sinflarda sonli ifoda tuzish va ularning qiymatlarini hisoblashga oid
topshiriqlarning murakkabroq ko’rinishlari qarab chiqiladi.
Ifoda tuzishga oid topshiriqlarning yana bir ko’rinishi harfiy (o’zgaruvchili)
ifodalar tuzish va harflarning berilgan qiymatlarida ifoda qiymatini topishga doir
topshiriqlardir. O’quvchilar 2-sinfning II choragida harfiy ifodalar bilan
tanishadilar. Shu davrdan boshlab o’quvchilarni harfiy ifodalar tuzishga o’rgatib
borish, ularda algebraik materiallarga doir tasavvurlarning shakllanishiga ijobiy
samara beradi. Boshlang’ich sinf matematika darsliklarida harflarning berilgan
qiymatlarida harfiy ifodalarning qiymatini topishga doir topshiriqlar keltirilgan.
Ammo o’quvchilar tomonidan mustaqil harfiy ifodalar tuzishga doir topshiriqlar
keltirilmagan. Dastlab o’quvchilarni a+3; a-8; 12-a; 20:a; a:8; 7∙a ko’rinishidagi
sodda harfiy ifodalar tuzish; tuzilgan ifoda qiymatini topish uchun a ning tegishli
qiymatlarini tanlay bilishga o’rgatish zarur. Keyinchalik o’quvchilar tarkibida
ikkita harf ishtirok etgan sodda harfiy ifodalarni tuza oladigan bo’lishi kerak: c+d;
c-d ifodalardagi c va d larga son qiymatlar tanlab, berilgan ifoda qiymatlarini
topishi mumkin. 3-4-sinflarda o’quvchilarda murakkab harfiy ifodalarni tuzish va
uning qiymatini hisoblashga o’rgatib borish zarur.
46
2. Tenglama tuzish va uni yechishga tayyorgarlik ishlari 1-sinfdan boshlanadi.
«Noma’lum qo’shiluvchini topish» (…+3=10 yoki 4+…=9), «Noma’lum
kamayuvchini topish» (…-7=10), «Noma’lum ayriluvchini topish» (9-…=6) kabi
mavzularni o’rganish jarayonida 1-sinf o’quvchisida qo’shish va ayirish amali
hadlarini topish ko’nikmasi tarkib topadi. 20 va 100 ichidagi sonlar uchun qo’shish
va ayirish amallari hadlari (komponentlari)ni topishga doir tizimli olib borilgan
ishlar o’quvchini tenglama tushunchasini o’rganishiga zamin hozirlaydi. 2-sinfning
II choragidan boshlab o’quvchi tenglama tushunchasi bilan tanishadi. 2-sinf
matematika darsligida tenglama tushunchasining oshkormas ta’rifi keltirilgan.
O’quvchilar sodda tenglamani yechishning tanlash hamda arifmetik amal hadlari
va natijasi orasidagi bog’lanishdan foydalanish usullarini o’rganib olishadi.
Boshlang’ich sinf matematika darsliklarida berilgan tenglamalarni yechishga doir
topshiriqlar mavjud. Ammo o’quvchilar tomonidan tenglama tuzishga doir
topshiriqlar nihoyatda oz. Tenglama tuzishga doir topshiriqlarning quyidagi
ko’rinishlaridan dars jarayonida foydalanish mumkin:
a) x soniga 10 ni qo’shib 30 hosil qilindi. x ni toping.
b) x, 7 va 27 sonlaridan foydalanib, tenglamalar tuzing va ularni yeching.
v) O’ylangan sonni x harfi bilan belgilab, tenglama tuzing va uni yeching. 1.
O’ylangan sonni 10 ta orttirib, 28 hosil qilindi. Qanday son o’ylangan? 2.
O’ylangan sonni 18 ta kamaytirib, 50 hosil qilindi. Qanday son o’ylangan?
Tenglama tuzishga doir topshiriqlarning murakkabroq ko’rinishlari 3-4-
sinflarda qarab chiqiladi. O’quvchilar murakkab tenglamalar yechishni
o’rganganlaridan keyin ularni ikki amalli tenglamalarni tuzishga o’rgatib borish
maqsadga muvofiq. Quyidagi topshiriqni qaraymiz: «Nodira bir son o’yladi. Uni
ikki marta kamaytirdi. Bo’linmaga 15 ni qo’shdi. Natijada 45 hosil bo’ldi. Nodira
qanday son o’ylagan?» (x:2+15=45).
O’quvchilarni tenglamalar tuzish va uni yechishga o’rgatish ayrim
masalalarni tenglamalar tuzish yordamida yechish imkonini beradi. Bu
o’quvchilarning mantiqiy fikrlashini o’stiradi, ularda ijodiy faollik oshadi.
47
3. O’quvchilar tomonidan tengsizliklar tuzish va uni bajarishga oid
topshiriqlarning afzalligi shundaki, ular o’quvchilarning algebraik tushunchalar
to’g’risidagi tasavvurlarini o’stirishi bilan birga ijodiy faoliyatlarini ham
rivojlantiradi. Tengsizliklar tuzishning ikki jihatini qarash mumkin: a) sonli
tengsizliklar tuzish; b) o’zgaruvchi qatnashgan tengsizliklar tuzish.
Sonli tengsizlik tuzishga doir topshiriqlar taqqoslashga doir topshiriqlarga
yaqin bo’lgani uchun bu to’g’rida batafsil to’xtalib o’tirmaymiz.
O’quvchilarni o’zgaruvchi qatnashgan (harfiy) tengsizliklar bilan 2-sinfdan
tanishtirib borish maqsadga muvofiq. 2-sinf matematika darsligidagi bunday turga
mansub 528-, 784-topshiriqlarni misol tariqasida keltirish mumkin.
1) Shunday sonlar tanlab olingki, quyidagi yozuvlar to’g’ri bo’lsin:
…<9
6+…<27
20-…>14
2) 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15 sonlar qatoridan a harfining a-8<14 yozuv
to’g’ri bo’ladigan qiymatlarini yozing.
3-4-sinf Matematika darsliklarida ham sodda tengsizliklarni tanlash usuli
bilan yechishga doir topshiriqlar keltirilgan. Shu o’rinda IV sinf matematika
(muallif N.U.Bikbaeva) darsligidagi 742-topshiriqni keltirishni lozim topdik. «x
harfiga quyidagi tengsizlik to’g’ri bo’ladigan qanday eng katta qiymat berish
mumkin: 600-x=150». Ushbu topshiriqni bajarishda o’quvchi tengsizlikni
qanoatlantiruvchi yechimlardan eng katta qiymatini topishi kerak. Bu o’quvchidan
ancha aqliy mehnatni talab qiladi.
Boshlang’ich sinf matematika darsliklarida o’quvchilar tomonidan
tengsizliklar tuzishga doir topshiriqlar keltirilmagan. O’qituvchi har bir
qaraladigan tengsizlik (o’zgaruvchili tengsizlik nazarda tutiladi)ka o’xshash
tengsizliklarni o’quvchiga tuzdirib borishi ularda mustaqil fikrlash, ijodiy
faoliyatning rivoj topishiga yordam beradi.
14>27>9> Do'stlaringiz bilan baham: |