Boshlang‘ich sinf ona tili darsliklarida so‘z birikmasi yuzasidan berilgan bilimlar tahlili

---

Boshlang‘ich sinf ona tili darsliklarida so‘z birikmasi 
yuzasidan berilgan bilimlar tahlili 
Z.A.Artikbayeva
G.A.Egamova 
Nizomiy nomidagi TDPU
Annotatsiya:
Mazkur maqolada boshlang‘ich sinf ona tili darsliklaridagi 
so‘zlarning o‘zaro bog‘lanishi (so‘z birikmalari) haqida berilgan bilimlar tahlil 
qilingan va ushbu bilimlar yuzasidan qo‘shimcha takliflar berilgan. 
Tayanch so‘zlar:
sintaksis, sintaktik bilimlar, so‘z birikmasi, gap bo‘laklari, 
bosh bo‘laklar, ikkinchi darajali bo‘laklar, uyushiq bo‘laklar. 
Vocabulary analysis in primary school textbooks 
Z.A.Artikbayeva 
G.A.Egamova 
TSPU named after Nizami 
Abstract:
This article analyzes the knowledge given about the interconnection 
(word combinations) of words in primary school mother tongue textbooks and gives 
additional suggestions on this knowledge. 
Keywords:
syntax, syntactic knowledge, word combination, parts of speech, 
main parts of speech, secondary parts of speech, cohesive parts of speech. 
So‘z birikmasi sintaksisi har bir sinf kesimida mavjud bo‘lgan va gap sintaksisi 
haqida tasavvur hosil qilish uchun asos bo‘lib xizmat qiluvchi bilimlar tizimidir. 
Boshlang‘ich sinflar kesimida olib qaraydigan bo‘lsak, so‘z birikmasi sintaksisi 
aynan shunday nom bilan keltirilgan emas, chunki bu bola uchun tushunarsiz, degan 
qarash mavjuddir. Lekin xuddi shu mavzuga oid bilimlar o‘quvchilarga 1-sinfdan 
boshlab amaliy tarzda berib boriladi. Masalan, 1-sinflar uchun 2021-yilda nashr 
qilingan Ona tili va o‘qish savodxonligi darsligida ham turli topshiriqlarni bajarish 
jarayonida o‘quvchilarning o‘zlari so‘zlarning o‘zaro bog‘lanishiga oid topshiriqlarni 
bajarishiga muhim ahamiyat berilgan. Jumladan, “Ular sizga kim?” mavzusidagi 8-
topshiriqda quyidagicha vazifa beriladi: 
“Oila a’zolari uchun mos so‘zlarni yonma-yon yozing.
Namuna: Aka - botir”
. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
February 2022 / Volume 3 Issue 2
www.openscience.uz
734

---

Ushbu topshiriq orqali o‘quvchilar bir-biriga mos so‘zlarni aniqlashda so‘roq 
berish usulini qo‘llaydilar: 
Aka qanday? - Aka - botir.
Natijada ularda so‘zlarning 
o‘zaro bog‘lanishini tushunishlarida so‘roq berish malakasi amaliy tarzda shakllana 
boshlaydi. 
Shuningdek, 2-sinf ona tili darsligida so‘zlarning o‘zaro bog‘lanishi haqida 
“So‘zlar mazmun jihatidan o‘zaro bog‘lanib, gap hosil qiladi”, degan qoida ham 
kiritilgan bo‘lib, bunda o‘quvchilar gap tarkibidagi so‘z birikmalariga oid bilimlarni 
hech qanday grammatik tahlillarsiz, mazmun jihatidan bir-biriga bog‘lab 
o‘rganishlari nazarda tutilgan edi. Jumladan, yuqorida berilgan qoidadan keyin 
berilgan mashqda quyidagicha shart kiritilgan: “Gapni o‘qing va yozing. Gapda 
o‘zaro bog‘langan so‘zlarni aniqlang. Buning uchun avvalo gapning asosini aniqlang 
va belgilang. 
Mevali daraxtlar bahorda gullaydi
”
Ushbu mashqni bajarish tartibi ham berilgan bo‘lib, o‘quvchilar o‘qituvchi bilan 
birgalikda bu jarayonni amalga oshiradilar. Masalan, (Nimalar?) 
Daraxtlar 
(nima 
qiladi?) 
gullaydi
. Daraxtlar so‘zidan mazmunan unga bog‘langan so‘zga so‘roq 
bering: (qanday?) 
mevali daraxtlar
.
Gullaydi so‘zidan mazmunan unga bog‘langan so‘zga so‘roq bering: (qachon?) 
bahorda gullaydi
. 
Hozir amalda bo‘lib turgan 2-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligida esa 
so‘zlarning bog‘lanishi yuzasidan nazariy bilimlar berilishi ko‘zda tutilgan emas. 
Faqatgina berilgan matnlar bilan ishlash jarayonida amaliy tarzda ish olib borilishi 
nazarda tutilgan. Jumladan, “Maktabim - ikkinchi uyim” mavzusida quyidagicha 
topshiriq berilgan: 
“Berilgan soʻzlardan mosini qo‘yib, matnni toʻldiring.