Бошланғич таълим кафедраси

Masalan: 42+30 42 ga 30 ni qo‟shish uchun 40 ga 30 ni qo‟shamiz bu 70 yana 
2, 72 bo‟ladi va 42+30=72 deb yoziladi.
Vaqti-vaqti bilan to‘la tushuntirishlarni so‘rab borish kerak. 
Ayirish. 
40-20 
4 un – 2 un = 2 un 2 un=20 
40-20=20
45-5=(40+5)-5=40+(5-5)=40+0=40 

---

160 
45-40=(40+5)-40=(40-40)+5=0+5=5 
45-3=(40+5)-3=40+(5-3)=40+2=42 
45-3 
40-5 
(40+5)-3 
40=30+10 
40+(5-3)=40+2=42
(30+10)-5 
30+(10-5)=30+5=35 
45-9=45-(5-4)=(45-5)-4=40-4=36 
45-30 (40+5)-30=(40-30)+5=10+5=15 
45-23 45-(20+3)=(45-20)-3=25-3=22 
45-28 45-(20+8)=(45-20)-8=25-8-17 
Masalan: yig‟indini songa ko‟paytirishning har xil usullarini tanishtirish uchun 
quyidagi masaladan foydalanish mumkin. Stolda har birida 3 tadan olma va 2 tadan nok 
bo‟lgan 4 ta taqsimcha turibdi. Stolda hammasi bo‟lib qancha meva turibdi? Bu 
masalani yechishda oldin 1 ta tarelkadagi mevalarni topib so‘ngra 4 ta taqsimchadagi 
mevalarni topish o‘rgatiladi, so‘ngra oldin 4 ta tarelkadagi olmalarni qancha ekanini, 
keyin 4 ta tarelkadagi noklarni sonini topib, so‘ngra hamma mevalar sonini topiladi. 
Yozishning turli usullariga mos yozuv yoziladi, ya‘ni
(3+2)*4=5*4=20; (3+2)*4=3*4+2*4=12+8=20. 
Bu masalani har xil usullar bilan yechishda topilgan natijalarni taqqoslab bu 
natijalar bir xil ekanligini o‘quchilar ko‘radilar. Bu masal orqali yig‘indini songa 
ko‘paytirishning turli usullarining ma‘nosi ochib beriladi, ya‘ni avval yig‘indini 
xisoblab, keyin uni songa ko‘paytirish kerak. (A+V)*S hamda har qaysi qo‘shiluvchi 
songa ko‘paytirib va topilgan natijalarni qo‘shish kerak. A*S+V*S. Masalalarning 
shartlariga qarab yig‘indini songa ko‘paytirishning har xil usullaridan foydalanish 
mumkin.
Masalan: (2+4)*6 ni xisoblashda 2 bilan 4 ni yig‘indisini topish so‘ngra 6 ni ya‘ni 
songa ko‘paytrish qulay. (9+5)*8 ni qiymatini topishda 9*8+5*8 dan foydalanish qulay.
Sonni yig‘indiga ko‘paytirishda o‘rin almashtirish xossasidan foydalaniladi. 
Masalan: 6*(2+4)=(2+4)*6, ya‘ni 6*(2+4) ni topish uchun (2+4)*6 dan foydalanish 
mumkin. 
B) Nol bilan tugaydigan sonlarni ko‘paytirish va bo‘lish. 
20*3
80:2 
2 un * 3 = 6 un 
8 un : 2 = 4 un 
6 un = 60 
4 un = 40 
20*3=60
80:2=40 
Endi ikki xonali sonlarni bir xonali songa ko‘paytirish o‘rgatiladi. Buni 
quyidagicha o‘rgatiladi: 
1) Ikki xonali sonni xona qo‘shiluvchilar yig‘indisi bilan almashtiramiz. 
2) Yig‘indini songa ko‘paytirish qoidasidan foydalanib ko‘paytirishni bajaramiz. 
3) Nol bilan tugaydigan sonni songa ko‘paytiriladi. 
4) Bir xonali ya‘ni ikkinchi ko‘paytuvchi songa ko‘paytiriladi. 
5) Topilgan natijalar qo‘shiladi.
Masalan: 26*3=(20+6)*3=20*3+6*3=60+18=78. 
Bir xonali sonni, ikki xonali songa ko‘paytirishda sonni yig‘indiga ko‘paytirish 
qoidasidan foydalaniladi. Masalan: 
 
3*17=3*(10+7)=3*10+3*7=30+21=51. 

---

161 
Shuningdek o‘rin almashtirish xossasidan ham foydalanish mumkin. 3*17=17*3=51. 
Demak, agar ikkinchi ko‘paytuvchi ikki xonali son bo‘lsa, u xolda uni o‘nliklar va 
birliklarga ajratib keyin esa birinchi ko‘paytuvchini aloxida o‘nliklarga va birliklarga 
ko‘paytirish va natijalarini qo‘shish mumkin yoki bir xonali sonni ikki xonali songa 
ko‘paytirganda ko‘paytuvchilarning o‘rinlarini almashtirish mumkin.
5*16=16*5=80 
4*23=23*4=92
4*23=4*(20+3)=4*20+4*3=80+12=92 
Jadvaldan tashqari bo‘lishni bajarishda ikki xonali sonlarni bir xonali songa bo‘lish 
xoli va yig‘indini songa bo‘lish usullari ko‘rsatiladi. Yig‘indini songa bo‘lishni quyidagi 
masalalani yechish orqali tushuntiriladi. 
Masalan: Birinchi to‟pda 12 m, ikkinchi to‟pda 15 m material bor. Agar har bir 
ko‟ylakka 3 m material ketgan bo‟lsa, ikkala to‟pdan nechta ko‟ylak tukish mumkin? 
(12+15):3=27:3=9 
 
(12+15):3=12:3+15:3=4+5=9 
ya‘ni avval ikkala to‘pda hammasi bo‘lib qancha material borligi aniqlanib, so‘ngra 
undan nechta ko‘ylak tikish mumkinligi aniqlanadi, so‘ngra birinchi to‘pdan nechta 
ko‘ylak tikilgani topib, so‘ngra ikkinchi to‘pdan nechta ko‘ylak tikilgani topib, topilgan 
natijalarini qo‘shish kerak. Demak, birinchi usul: yig‘indini songa bo‘lish uchun 
yig‘indini xisoblab uni songa bo‘lish kerak. Ikkinchi usul: har qaysi qo‘shiluvchini 
songa bo‘lish va xosil bo‘lgan natijalarni qo‘shish kerak.