Бошланғич таълим кафедраси

 
Фойдаланилган адабиѐтлар 
1. Гозман Л.Я., Шестопал Е.Б. Политическая психология. Ростов на Д. 
«Феникс», 1996. 
2. М.А.Махсудова, З.Қурбанова, Ё.Жуманазаров Сиѐсий психология. 
Тошкент. 2007. 
3. Методы эфтиктивного обучения взрослых. Учебно-методические 
пособие. (Авт. коллектив). -М. - Берлин: 1998-124 с.
 
 
 
O‟QITUVCHILARNING PEDAGOGIK MAXORATINI
OSHIRISHGA INNOVATSION YONDASHUV
 
Jumayeva Gulnora Tursunpo‟latovna
TermDU o‟qituvchisi 
 
Inson tarbiyasi har qachon ham murakkab vazifalardan biri bo‘lib kelgan. Hatto 
jamiyat me‘yordagi stabil rivojlanish bosqichida turgan vaqtda ham o‘sib kelayotgan 
yosh avlod tarbiyasida turli muammolar paydo bo‘ladi. Ma‘lumki, 
ta‘lim–tarbiya 
deb atalgan murakkab jarayon sub‘ektlaridan biri – bu o‘qituvchi. Ho‘sh, bugungi 
kun o‘qituvchisi qanday bo‘lishi kerak? Uning faoliyati maqsadi va vazifalari 
nimalardan iborat? Uning bilim saviyasi, salohiyati, mahorati va qobiliyatini o‘stirish 
nimalarga bog‘liq? 
Eng avvalo o‘qituvchi shuni chuqur anglashi lozimki, u jamiyatning ishonchli 
vakili, zero, jamiyat unga o‘zining eng qimmatli boyligi, umidi, ishonchi va kelajagi 
bo‘lgan bolalarini topshiradi. Bu oliyjanob va murakkab kasb unga hayotini 
bag‘ishlagan har bir kishidan doimiy ijod, izlanish, ulkan sahovatli qalb, bolalarga 
muhabbat, o‘z kasbiga cheksiz sadoqatni talab etadi. Binobarin, Prezident 
Sh.M.Mirziyoyev ta‘kidlaganlaridek, «Farzandlarimizni mustaqil fikrlaydigan, 
zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni chuqur egallaydigan, mustahkam hayotiy
pozitsiyaga ega, chinakkam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash biz uchun
hamisha dolzarb masala hisoblanadi ». 
Bunday mas‘uliyatli vazifani faqatgina dialektik fikrlash qobiliyatiga, yorqin 
shahsiy sifatlarga ega bo‘lgan, o‘z–o‘zini uzluksiz rivojlantirish va tarbiyalashga 
tayyor bo‘lgan o‘qituvchi bajara oladi. Zero, o‘qituvchi shahsi pedagogik jarayon 
muvaffaqiyatining asosiy sharti va vositasidir. 
O‘qituvchining shahsiy sifatlari doim tayyor qilib qo‘yilgan ahborotlardan iborat 
emas, balki u jonli mushohada yurita olish, doimiy o‘z–o‘zini rivojlantira olish 
qobiliyati bilan belgilanadi. Olov olov bilan yoqiladi, shahs shahs orqali 
shakllantiriladi. O‘zida bo‘lmagan narsani birovga berib bo‘lmaydi. 
Har qanday o‘qituvchi ham mahoratli o‘qituvchi bo‘la oladimi, degan savolga 
tajribali pedagoglarimiz shunday javob beradilar: ―Ha! Lekin faqat o‘z ustida tinimsiz 
ish olib borish sharti bilan‖. 

---

426 
Masalan, taniqli rus pedagogi A.S.Makarenkoning shahsi o‘z ustida ishlab, 
pedagogik qobiliyatlarni takomillashtirishning yorqin namunasi bo‘la oladi. U juda 
ko‘p o‘qigan, o‘z mahoratini uzluksiz oshirib borgan, o‘z harakteri ustida ishlagan. U 
o‘z tajribasi va hamkasblari tajribasidan o‘rganib, muhim hulosalar chiqara oldi, 
aktyorlardan dars oldi, o‘z pedagogik texnikalarini rivojlantiridi. 
Mahorat faoliyat jarayonida yuzaga chiqadi. Pedagogikada mahoratni aynan 
shunday tushunish qabul qilingan. U o‘qituvchi belgilangan vaqt ichida erishishi 
mumkin bo‘lgan optimal natijaga olib keladigan pedagogik faoliyatning oliy darajasi 
sanaladi. 
Pedagogik faoliyat ob‘ekti – bu inson, shakllanayotgan shahs ruhiy olamining 
nozik qirralari – aql, hisiyot, idora, ishonch, o‘z-o‘zini anglash demakdir. Pedagogik 
faoliyat bo‘ektining o‘ziga hosligi quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 
1. Inson tabiatining jonsiz bir bo‘lagi: emas, balki o‘zining takrorlanmas shahsiy 
hususiyatlariga ega bo‘lgan, atroflardagi voqea–hodisalariga nisbatan o‘z 
tushunchalari va munosabatiga ega bo‘lgan (jonli) aqlli mavjudot. U pedagogik 
jarayonning ishtirokchisi, uning o‘z maqsadi, motivlari, o‘iga hos hulq–atvori bor. 
Binobarin, pedagogik faoliyat ob‘ekti uning sub‘ekti hamdir. CHunki u pedagogik 
ta‘sirga nisbatan har hil munosabat bilidirishi mumkin. Zero, bu ta‘sirni u o‘z ichki 
dunyosi orqali qabul qiladi. 
2. O‘qituvchi muntazam o‘zgarib, o‘sib borayotgan inson bilan ishlaydi. Unga 
nisbatan qolipga solingan, stereotip hatti–harakatlarni qo‘llab bo‘lmaydi. Bu juda 
murakkab jarayon bo‘lib, o‘qituvchidan doimiy izlanishni talab etadi. 
3. O‘quvchiga faqat pedagoglargina emas, balki uni o‘rab turgan muhit ham turli 
yo‘nalishlarda bevosita ta‘sir ko‘rsatadi. SHuning uchun pedagogik faoliyat shu 
ta‘sirlarni korrektsiyalashni, ya‘ni tarbiyalash, qayta tarbiyalash hamda shahsning 
o‘z–o‘zini tarbiyalashini tashkil etishni ham ko‘zda tutadi. 
Sub‟ekt – bu tarbiyalanuvchiga ta‘sir etuvchilar, ya‘ni pedagog, ota–onalar, 
jamoa. O‘quvchiga ta‘sir o‘tkazuvchi asosiy vosita bu o‘qituvchi, uning bilimi va 
qobiliyati. Agar o‘quvchilar o‘qituvchi shahsini tushunmasa, uning bilimi va hulq–
atvoriga nisbatan tanqidiy munosabatda bo‘lishsa, uning hatti–harakatlariga qarshilik 
ko‘rsatadilar. Haqiqiy tarbiyachi o‘quvchi shahsiga ijobiy ahloqiy ta‘sir ko‘rsatadi. 
Bu esa o‘qituvchidan o‘zini ahloqiy jihatdan muntazam takomillashtirib borishni 
talab etadi. 
Pedagogik mahoratni biz o‘qituvchida bo‘lishi lozim bo‘lgan bir qancha shahsiy 
sifatlar majmuasi sifatida tushunamiz. Bu shahsiy sifatlar kasbiy faoliyatni yuqori 
saviyada tashkil etishga imkon beradi. SHunday muhim sifatlarga – o‘qituvchi 
faoliyatining insonparvarligi; uning kasbiy bilimi; pedagogik qobiliyatlari va 
pedagogik teknikasini kiritish mumkin. 
SHu o‘rinda quyidagi holatlarni ta‘kidlash joiz: birinchidan, pedagogik mahorat 
shahs ruhiyatidagi o‘z–o‘zini tashkil etuvchi tizim bo‘lib, insonparvar yo‘nalganlik 
bu tizimning asosiy omili bo‘lib hizmat qiladi; ikkinchidan kasbiy mahoratni 
rivojlantirish zaminida (asosida) o‘qituvchi hatti–haraktalarining asl mohiyati 
asoslanganligi, ongliligini belgilaydigan kasbiy bilim yotadi. Yo‘nalganlik va kasbiy 
bilim professional yuqori darajadagi faoliyatning ―skelet‖i sanalanadi, u o‘z–o‘zini 
tashkil etuvchi tizimning yahlitligini ta‘minlaydi; uchinchidan, pedagogik qobiliyatlar 

---

427 
mahoratning shakllanishini tezlashtiradigan hamirturush bo‘lib hisoblanadi; 
to‘rtinchidan, bilim va qobiliyatga tayanadigan pedagogik texnika, u barcha ta‘sir 
vositalarini maqsad bilan bog‘lashga hizmat qiladi, shuningdek, pedagogik faoliyat 
strukturasini muvofiqlashtiradi. SHunday qilib, pedagogik mahorat tizimining to‘rt 
tarkibiy qismi ham o‘zaro bog‘liq. Ularning o‘sishida faqat tashqi ta‘sirning o‘zigina 
kifoya emas, ular o‘z–o‘zini rivojlantirishni ham talab etadi. O‘z–o‘zini rivojlantirish 
mahsus bilim va ko‘nikmalarga asoslanadi. Muvaffaqiyatning asosiy sharti – bu 
qobiliyatlar, vositasi esa pedagogik texnikadir. Endi pedagogik mahoratning to‘rt 
elementi to‘g‘risida batafsil to‘htalamiz. 
1. O‘qituvchi shahsining insonparvarligi. Fikrlar to‘qnashuvi va o‘z pozitsiyasi 
uchun kurashni dramma deb hisoblasak, tarbiyachining butun, faoliyati dramalardan 
iborat. Binobarin, mahorat darajasi qancha yuqori bo‘lsa, ziddiyatlar ham shunchalik 
aniq bo‘ladi. CHunki, ijodkor o‘qituvchi tomonidan taklif etilgan tizimning yangiligi 
odatda, eskirgan qarashlarning qarshiligiga uchraydi. 
―SHahs yo‘nalganligi nimalardan iborat?‖, - degan savolga psihologiya fani 
ideallar, qiziqishlar, qadriyatlar deb javob beradi. 
Ko‘raylikchi, bu dramaning boshalanishi emasmi? O‘qituvchi qanday uy–hayol 
bilan maktabga keladi? 
―Qoidadon‖ o‘qituvchi ―dars o‘tish‖, dasturni bajarish hayoli bilan maktabga 
kelyapti. Uning qiziqishi 45 daqiqa mobaynida o‘zlashtirishi lozim bo‘lagan 
materiallarga qaratilgan. 
YAngi etakchi maktabga yorqin bayralar, marosimlar orzusida kelyapti. 
Endigina ish boshlagan yosh o‘qituvchi ham darsga kelyapti. Uning fikru hayoli 
o‘zining o‘qituvchining mavqeini saqlab qolishda. U avvalo yoshlari orasida uncha 
katta farq bo‘lmasa–da o‘quvchilar uni o‘qituvchi sifatida qabul qilishlari to‘g‘risida 
qayg‘uradi. 
Donetsklik o‘qituvchi V.F.SHatalov ham darsga kelyapti. Uning maqsadi o‘z 
o‘quvchilariga zafarli bilim olishlari uchun ko‘maklashish. 
Ularning hammasi maktabga, bolalar oldiga kelishyapti, lekin ular shahsiy 
yo‘nalganligi asosining o‘ziyoq drama(tik). Lekin ularning bu tarzdagi shahsiy 
taraddudi tarbiyaning asosiy maqsadi – barkamol insonni shakllantirish vazifasiga 
qanchalik mutanosib. Masalaning muhimligi ana shunda.
Har bir o‘qituvchi shahsining yo‘nalganligi turli hil bo‘lib, ularning eng asosiysi, 
qimmatlilari quyidagilardir: 1) o‘ziga nisbatan yo‘nalganlik, ya‘ni o‘z–o‘ziga 
ishonch, ―menda bilimli, talabchan, haqiqiy o‘qituvchini ko‘rishsin‖, - degan 
istakning mavjudligi; 2) pedagogik ta‘sir vositalariga yo‘lnalaganlik; 4) pedagogik 
faoliyat maqsadiga yo‘nalganlik – insonparvar strategiya, faoliyat ob‘ekti va 
vositalariga nisbatan ijodiy yondashish. 
Pedagog uchun korrektsiyalangan barcha turdagi yo‘nalishlar bilan yo‘g‘rilgan, 
maqsadga olib boruvchi asosiy yo‘nalish, ya‘ni faoliyatni insonparvarlashtirish 
muhimroqdir. Lekin faqat kelajak oldidagi mas‘uliyatni his etish, ongli tirishqoqlik, 
bolalarga nisbatan cheksiz muhabbat orqaligina o‘qituvchining kasbiy mahorati 
shakllanadi: ‖Agar o‘qituvchi ham ishiga, ham bolalarga nisbatan muhabbatni o‘zida 
mujasamlashtira olsa‖, - degan edi L.N.Tolstoy. 

---

428 
Insonparvarlik yo‘nalishi yuqori topshiriq sifatida uning kundalik ishidagi 
muayyan vazifalarni belgilab beradi. Ikki hil vaziyatni taqqoslab ko‘ramiz. Birinchi 
kurs talabasi Ta‘lim markazi muzeyiga sayohat olib borayotib, nima uchun aynan shu 
muzey haqida bolalarga gapirib berishi kerakligini tushuntirishga qiynaladi. 
Mahoratli usta pedagog esa sayohatdan ko‘zlangan bir necha vazifalar 
hamohangligini ko‘ra oladi, ya‘ni o‘z–o‘zini anglashga etaklash, pedagoglik kasbini 
egalashlaga targ‘ib etish, o‘qituvchi mehnatining ichki tomonlarini ko‘rsatish va shu 
orqali bu mashaqqatli kasb egalariga nisabatan cheksiz hurmat hissini uyg‘onish va 
pirovard natijada o‘quvchining ijtimoiy rivojlanishning yanada yuqoriroq pilla 
poyasida tura olishiga ko‘maklashish. 
Kasbiy bilimning kompleksligi, umumlashganligi bilan birga uning shahsiy 
bo‘yoqdorligi ham muhim ahamiyatga ega. IX sinfda adabiyot darsi boryapti. YUsuf 
hos Hojibning ‖Qutadg‘u bilig‖ asari hususidagi o‘z fikrlari, uning tarjimalari undagi 
qahramonlar haqida ko‘p gapirildi. O‘quvchilar ham o‘z fikrlarini bayon qildilar. Bu 
suhbatni olib borayotgan o‘qituvchi esa biror marta ham ‖Menimcha‖, ―Men 
o‘ylaymanki...‖ degan so‘zlarni aytmadi. Fan, madaniyatning butun zahirasi 
to‘g‘risidagi bilim o‘qituvchining o‘z qiziqishlari va ideallari bilan boyitilsa, uning 
o‘z pozitsiyasi sifatida qabul qilinadi. O‘qituvchining mahorati bilimlarni 
insoniylashtirishda, unga ruh bag‘ishlashda namoyon bo‘ladi. Zero, bilimlar 
shunchaki kitoblardan olingan ma‘lumotday emas, balki o‘zining olamga munosabati 
tarzida etkazilishi lozim. 
Pedagogning kasbiy bilimi asosida pedagog tafakkuri – printsip va qoidalar 
shakllanadi. Ular o‘qituvchi hatti–haraktlari, hulq–atvorida namoyon bo‘ladi. Bu 
printsip, qoidalarni har bir o‘qituvchi tajribasiga tayangan holda quradi. Lekin faqat 
kasbiy bilim orqaligina uni anglash va uning qonuniyatlarini ko‘ra olish mumkin. 
―Abadiy doskaga chiqarilgan‖ – o‘qituvchi haqida shunday deyiladi. SHuni ham 
hisobga olish kerakki, o‘qituvchini tayyorlash, kasbga layoqatli bo‘lishini ta‘minlash 
juda murakkab jarayon. CHunki kasbiy bilim bir varaqayiga barcha darajalarda teng 
shakllantirilashi kerak: metodologik (rivojlanishning umumfalsafiy qonuniyatlarni, 
tarbiya maqsadi, shart-sharoitlarini bilish), nazariy (pedagogika va psihologiyaning 
qonun–qoidalari, printsiplari, faoliyatning asosiy shakllari va b.), metodik (o‘quv–
tarbiya jarayonini ko‘ra olish darajasi), tehnologik (muayyan sharoitda ta‘lim–
tarbiyaning amaliy topshiriqlarini hal etish darajasi). Bu ma‘lum darajada rivojlangan 
kasbiy tafakkurni, ya‘ni pedagogik maqsadni amalga oshirishga qaratilgan bilimlarni 
tanlash, tahlil qilish va qayta ishlashni talab etadi.