470
emosiya, iroda) beradi‖. Uning fikricha, dastlabki materiallar, bir tomondan, psixik
funksiyalar (sensor, mnemik), xulqning, ikkinchi tomondan, elementar, motivlari
(ehtiyoj, ustanovka) hisoblanadi. Olimning mulohazasicha, bu qo‘shimchalar
―genetik ma‘no kasb etib, fiziologiyadan miya mexanizmlarini umumpsixologik va
neyrogumoral regulyatorlarini qamrab olish psixologiyaga o‘tishga imkon beradi‖.
Lekin ushbu strukturaviy yondashuvning maxsus psixologik deb qarashdan qat‘i
nazar, hozirgi zamon sintetik insonshunosligi uchun umumiy ahamiyatli jihatni
yuksaklikka ko‘tarishga qodir emas.
Yuqorida ta‘kidlab o‘tilgan psixik hodisalarning turli ko‘rinishlarini
fenomenlarga ajratishning qonuniyligi bo‘yicha bahs yuritmasdan turib, jumladan
jarayonlarga, holatlarga, xususiyatlarga bo‘linishdan ko‘z yumib, ushbu
kategoriyalar, ularning turlicha talqini shaxs strukturasining tarkibiy qismlariga
tenglashtirish mumkin emasligini qayd etish zarur. Chunki ular sof psixologik asnoda
vaqt va fazo o‘lchami bo‘yicha aniqlikka ega emasdirlar. Shuning uchun
B.G.Ananyev tomonidan kiritilgan ilmiy qo‘shimchalar umumpsixologik vaziyatni
keskin o‘zgartirish imkoniyatiga ega bo‘lmasa-da, uning ayrim tomonlarni
to‘ldirishga ega.
Shaxs tuzilishining modelini ishlab chiqishdagi muhim qiyinchiliklarning eng
asosiy sababi har xil nuqtai nazarlar mavjudligida yorqin namoyon bo‘ladi, ular
―shaxsning tuzilishiga ko‘ra, substansional va ideal, irsiy va egallaganlik, ijtimoiy va
psixologik, somatik va psixologik tomonlariga ega‖ (V.M.Banshikov). Mulohazadan
ko‘rinib turibdiki, bunda shaxsning ―substansional tomoni‖ ni irsiy, turmushda
egallaganlik, somatik jabhalar bilan taqqoslaganda mustaqil strukturaviy tarkib
sifatida alohida reallikka ega emas. Bunday talqin biron bir psixologik hodisani
turlicha nuqtai nazardan izohlash bilan bog‘liq bo‘lib, yakkahol, ya‘ni individual
voqyelik (reallik) ustida gap borayotganligini bildiradi.
Psixologiya fanida qo‘llanilib kelinayotgan va nisbatan barqarorlashgan shaxsni
yo‘nalganlikka, temperamentga, xarakter va qobiliyatlarga bo‘lish yetarli darajada
keskin e‘tirozlarga sabab bo‘layotgani yo‘q. Shuning uchun ko‘pgina psixologlar
umumiy tizimning majmuasini tashkil qiluvchi murakkab xususiyatlarning tuzilishi
sifatida qaraydilar va shaxsning yaxlit tavsifini ifodalaydi, deb tushunadilar.
A.G.Kovalevning fikricha, temperament tabiiy (irsiy) xususiyatlarning tizimini
bildirib keladi, yo‘nalganlik - ehtiyoj, qiziqish, ideallar tizimi, qobiliyatlar -
intellektual, irodaviy va emosional xislatlar ansambli, xarakter - xulq-atvor
usullarining va munosabatlarining sintezidir.
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, shaxsning murakkab tuzilishga ega bo‘lgan
ko‘p qirrali xususiyatlari, fazilatlari, xislatlari o‘zaro bir-birlarining ichiga singib
ketganligi natijasida tabiiy, emosional, ehtiyojlar, munosabatlar, xulq-atvor usullari
to‘g‘risidagi mulohazalar umumlashmalar umumlashmasidir. Shunday ekan, shaxsni
o‘ganish metodikalarida xam mazkur jihatlar inobatga olish muhimdir.
Do'stlaringiz bilan baham: