Бошланғич таълим кафедраси

ERTAKLAR ASOSIDA O‟QISH DARSLARINI TASHKIL ETISH 
USLUBIYATI 
 
Soatov Husniddin, TerDU talabasi 
Muxtorova L.A. TerDU, katta o‟qituvchi 
 
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablaridan kelib chiqib, hozirgi kunda 
ta'lim tizimining barcha bosqichlarida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini fikrlashga, o‘z 
fikrini erkin, ravon, mantiqli va mazmunli, savodli ifodalashga yo‘naltirilgan 
pedagogik texnologiyalarni, interfaol metodlar va usullarni olib kirish davr talabiga 
aylandi.

---

261 
Takomillashtirilgan dastur va to‘rtinchi sinf o‘qish darsligida o‘quvchilarda 
yaxshilik, ezgulik, halollik, rostgo‘ylik, mehr-oqibat, xushfe'llilik, oqko‘ngillilik, 
mehnatsevarlik, ota-onaga hurmat, do‘stga va elga sadoqat, kamtarlik, saxiylik, 
qanoat, sabr-toqat, aql-idrok kabi ijobiy fazilatlarni shakllantirish ko‘zda tutilgan juda 
ko‘p asarlar keltirilgan. Mazkur asarlarda ijobiy fazilatlar xalqimiz tomonidan ezgu 
qadriyatlar sifatida ulug‘lanishi bilan birga nopok, yolg‘onchi, ayyor, takabbur, 
tanbal, xasis, besabr, sotqin, yomon niyatli, hasadchi kishilar oxir-oqibatda 
jazolanishi qiziqarli va ibratli misollar asosida ko‘rsatiladiki, bu xususiyatlar 
yomonlik va yovuzlik timsollari sifatida qoralanganligiga o‘quvchilar amin 
bo‘ladilar.
Ertaklar asosida o‘quvchilar qahramonlarning xatti-harakatini baholash, qilgan 
ishlari va gap-so‘zlari, imon-e'tiqodi mohiyatini tahlil qilib, xulosa chiqarish 
imkoniga ega bo‘ladilar. Ertaklar mazmuniga ijodiy yondashuv, fikrlashga undash, 
voqealar va qahramonlarga o‘z munosabatini bildirishda an'anaviy savol-javob 
metodidan foydalanish mumkin. Ertak va hikoya matnini rollarga bo‘lib o‘qish; matn 
asosida senariy tuzish yoki ertakni sahnalashtirish kabi ijodiy ish usullarini qo‘llash 
ham yaxshi samara beradi.
Yoshlarni komil insonlar qilib voyaga yetkazish jamiyatimiz ijtimoiy hayotidagi 
muhim vazifalardan biridir. Shu o‘rinda prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning ―Biz 
uchun o‘z dolzarbligi va ahamiyatini yo‘qotmaydigan yana bir masala, bu – 
farzandlarimizni mustaqil fikrli, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallagan, 
mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega, chinakam vatanparvar insonlar sifatida 
tarbiyalash vazifasidir‖
54
degan fikrlarini keltirmoqchiman. Darhaqiqat, bilim
qanchalik mustahkam bo‘lsa, o‘quvchi dunyoqarashi, intellektual salohiyati 
shunchalik rivojlanadi va kamol topadi. Hozirgi kunda o‘quvchilar uchun 
informatsion savodxonlik ta‘lim samaradorligini oshirishning muhim sharti 
hisoblanadi.  
Boshlang‘ich sinfda ertaklarni o‘rganishdan maqsad o‘quvchilarda o‘qish faniga 
havas o‘yg‘otish, uning o‘ziga xos xususiyatlarini sodda, aniq va lo‘nda shakllarda 
o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirishga, ularni milliy qadriyatlar ruhida 
tarbiyalashga yo‘naltirishni taqozo etadi.
To‘rtinchi sinf o‘qish darslarida «Nima yaxshi-yu, nima yomon?»bo‘limida 18 
ta asar berilgan bo‘lib, ularning har biri bir soati darsda o‘tishga mo‘ljallangan. Bu 
bo‘limdagi asarlarni o‘qib-o‘rganish orqali bolalardagi salbiy illatlar bartaraf etiladi, 
ezgulik urug‘ini sepish ko‘zda tutiladi. Asar qahramonlari fe‘l-atrofidagi ijobiy 
fazilatlarni o‘quvchilar shaxsida tarkib toptirishga harakat qilinadi. Bo‘limda Anvar 
Obidjonning ―Odobli bo‘lish osonmi‘‘ asari bilan boshlanishining o‘ziyoq bo‘lim 
oldida turgan vazifaning nechog‘lig‘i muhim ekanini anglashga qaratilgan.
Bo‘lim materiallari bilan tanishgan o‘quvchilar oila a‘zolari, begona kishilar 
tengdoshlari va kattalar bilan qanday munosabatda bo‘lishni, hayvonot olamiga 
g‘amxo‘rlikni o‘rganadilar. Bolalarning nutqi o‘yinlar, yangi so‘z va iboralar 
yordamida boyiydi. Bo‘limdagi 2-, 3-, 4- darslar 1-dars kabi uyushtiriladi. To‘rtinchi 
sinf o‘qish darsligida ―Ikki do‘st‖ mavzusini o‘tish orqali o‘quvchilarni Hakim 
54
SH.M.Mirziyoev ―Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz‖ T., 2017 yil, 106 bet 

---

262 
Nazirning ―Qodir bilan Sobir‖ hikoyasi bilan tanishtiriladi. Darsning maqsadi:
o‘quvchilarni do‘st, ahil- totuv bo‘lishiga undash, do‘stlik o‘rtoqlik, ahillik, 
totuvlikning inson hayotidagi ahamiyatini yoritish; zo‘ravonlik maqtanchoqlik kabi 
salbiy sifatlarning o‘zaro o‘rtoqlik va do‘stlikka rahna solishini o‘quvchilarga 
yetkazish; o‘quvchilarni matnni qismlarga bo‘lish ularga sarlavha qo‘yish, lug‘at 
ustida ishlash ko‘nikmalarini o‘stirish; lug‘atni boyitish, bog‘lanishli nutqini 
o‘stirishga qaratilgan. 
To‘rtinchi sinf o‘qish darsligida ―Nima yaxshi va nima yomon?‖ mavzusini 
o‘tish orqali o‘quvchilarni Miraziz A‘zamning "Nurxon bilan Burxon‖ she‘r 
mazmuni bilan tanishtiriladi. Darsning maqsadi she‘r mazmuni va uning g‘oyasi bilan 
tanishtirish, asarni qismlarga ajralish va qahramonlarni to‘g‘ri baholashga o‘rgatish; 
o‘quvchilarni bir-birini hurmat qilishga, kekkaymaslikka, birovni mazax qilmaslikka 
o‘rgatish; ularni yaxshilik qilishga da‘vat etish; ifodali o‘qish ko‘nikmalarini 
takomillashtirish; bog‘lanishli nutqini o‘stirish; nutq madaniyatini tarbiyalashga 
qaratilgan. 
To‘rtinchi sinf o‘qish darsligida ―Ahil bo‘lib o‘ynaymiz, intizomni buzmaymiz‖ 
mavzusini o‘tish orqali o‘quvchilarni Muhammad Rahmonning ―It-mushuk o‘yini‖,
qo‘shimcha material sifatida Habib Rahmatning o‘yin she‘rlar va xalq qo‘shiqlari 
bilan tanishtiriladi. Darsning maqsadi: O‘yinga asoslangan she‘rlar bilan tanishtirish; 
o‘yin she‘rlar asosida o‘quvchilarning milliy odob axloq haqidagi tushunchalarini 
boyitish; o‘yinlar asosida o‘quvchilarda do‘stlik inoqlik mehmondo‘stlik sifatlarini 
tarbiyalash; o‘yinlar orqali ularni hayotga tayyorlash; o‘yin she‘rlar orqali 
o‘quvchilarni muomala - munosabatga o‘rgatishga qaratilgan. 
―Kamtarga Kamol‖ mavzusini o‘tish orqali o‘quvchilarni Xudoyberdi 
To‘xtaboyevning ―Xatosini tushungan bola‖ badiiy asar mazmuni bilan tanishtiriladi. 
Darsning maqsadi: O‘quvchilarda badiiy asarni o‘qishga qiziqish uyg‘otish; 
Xudoyberdi To‘xtaboyev ijodi haqidagi bilimlarni kengaytirish; O‘quvchilarning 
hayotda inson tajribasizligi tufayli xatoga yo‘l qoyishi mumkinligi, lekin uni 
tuzatishga or qilmasligi lozimligini anglashlariga erishish; ―Egilgan boshni qilich 
kesmaydi‖ maqolining ma‘nosini ochib berish; O‘quvchilarni o‘rtoqlarini hurmat 
qilishga o‘rgatish; O‘qish malakalarini takomillashtirish; Bog;lanishli nutqini 
o‘stirishga qaratilgan. To‘rtinchi sinf o‘qish darsligida ertak janri bolalar tomonidan 
yaxshi qabul qilinib, qiziqib o‗qilishining sabablaridan biri ertak tilining 
ta‘sirchanligi, o'tkirligi, ma‘nodorligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertaklarning 
ko‗pchiligida real hayot tasviri sarguzasht elementlar bilan qo'shilib ketadi. 
Ertakning o‗tkir, maroqli sujeti, voqea rivojidagi favqulodda ajoyib vaziyat 
bolalarni maftun qiladi, undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon qahramonlar, 
ertakning g‗oyaviy yo‗nalishi, unda ezgulik kuchining — yaxshilikning doimo 
g‗alaba qilishi bolalarni o‗ziga tortadi. Ertakda qabul qilingan hikoya qilish shakli bir 
xil so‗z va iboralarning qayta-qayta takrorlanib turishi, ohangdorligi, tilining 
ta‘sirchanligi, ifoda vositalarining jonliligi, bolalar uchun juda qiziqarliligidir. 
Ertakda qatnashuvchilar ko‗pincha rahmdil, saxiy, adolatli hamda ularning aksi 
bo‗lgan yovuz, baxil, ochko‗z kishilar timsoli boiadi. 
Ertak va hikoyalarning pedagogik qiymati shundan iboratki, o‗quvchilar unda 
to‗g‗rilik, halollik g'alaba qilganidan, kambag'al kishilar qiyinchilikdan qutilganidan, 

---

263 
ya‘ni yaxshilik, ezgulik ro'yobga chiqqanidan va yomonlik, yovuzlik mahkumlikka 
uchraganidan quvonadilar. Ular hayotda ham doimo shunday bo‗lishini istaydilar. 
Masalan, 4-sinf o‘qish darsligining ―Nima yaxshi-yu, nima yomon?‖ bo‘limida
A.Oripovning ―Sharq hikoyasi‖da ota va o‘g‘il munosabatlari, ota va o‘g‘ilning 
qishloq ahli tomonidan muhokama qilinib, kulgiga qolgani, ota va o‘g‘il 
rishtalarining uzilish g‗oyasi, Hikam Nazirning ―Qodir bilan Sobir‖ hikoyasida 
Qodirning maqtanchoqligi, xudbinligi, manmanligi, yolg‘on so‘zlash odatining 
borligi, yolg‘on so‘zlash yomon odat ekanligi, odamlarning ustidan kulish yaxshi 
emasligi, „Hiylagarning jazosi― ertagida soddadilning to‗g‗riligi hiylagarning makri 
ustidan g‗olib kelishi, xiyonat jazosiz qolmasligi, „Halollik― ertagida asosiy fikr 
kambag'allarga yordam ko‗rsatish, o‗z mehnati bilan hayot kechirish bo‗lib, bu hatto 
butun xalq istagi ekanligi g‗oyasi ilgari surilgan boisa, g‗oyasi ilgari surilgan. Har 
ikki ertak va hikoyada ham to‗g‗riso‗zlilikning g‗alabasi bilan yakunlanadi. Bunday 
g‗alaba maishiy ertaklardan tashqari, sehrli ertaklarda ham ifodalangan. O‗quvchilar 
ertakni tahlil qilish jarayonida „Kishilardagi qanday sifatlar sizga yoqdi? (yoki 
yoqmadi?)―, „Nima uchun?―, nima uchun jazolandi? (yoki rag‗batlantirildi?)―, „Nima 
uchun ertakdagi ba‘zi qahramonlarga hatto tabiat kuchlari ham yordam beradi? (yoki 
ba‘zilaridan yuz o‗giradi?)― kabi savollarga javob topish jarayonida mushohada 
qiladilar, muhokama qilib, xulosaga keladilar. 
Boshlang'ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko‗proq o‗qitiladi. „Bo‗rining 
tabib bo‗lgani haqida eitak― (Anvar Obidjon), „Ko‗zacha bilan tulki― kabi ertaklar 
aniq hayotiy hikoyalar tarzida o‗qitiladi va tahlil qilinadi. Ertaklarni ustida ishlashda 
tanlab o‗qish, savollarga javob berish, o‗quvchilarning o‗zlari ertak va hikoya 
mazmuniga oid savollar tuzib, javob berishlari, reja tuzish, qayta hikoyalash, ijodiy 
davom ettirish, ertak aytish, qahramonlarni grafik tasvirlash kabi ish turlaridan 
foydalaniladi. Bunday ertaklarda hayvonlarning odatlari tahlil qilinadi, ammo ularni 
kishilar xarakteriga taqqoslash tavsiya qilinmaydi. 
Xulosa qilib aytganda maktab tajribasidan ma‘lumki, kichik yoshdagi 
o‗quvchilar ertak va hikoyalardagi hayvonlar gapirmasligini, tulki va tuma bir-
birinikiga mehmonga bormasligini yaxshi biladilar, ammo ertaklar dunyosini hayotiy 
hikoya kabi qabul qiladilar. Ertak va hikoyalarni o‗qib tahlil qilganda, barcha ishlar 
uning mazmunini yaxshi idrok etishga, sujet rivojini, qatnashuvchi personajlarning 
xatti-harakati, o‗zaro munosabatlarini to‗g‗ri tasawur etishga yo‗naltiriladi. Bunda 
tanlab o‗qish va qayta hikoyalashning ahamiyati katta.