Бошланғич таълим кафедраси

 
Foydalanilgan аdabiyotlar 
1. Мирзиѐев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини 
бир галикда барпо этамиз. Тошкент - «Ўзбекистон» - 2016й, 12 б. 
2. ―Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar‖ turkumiga kiruvchi 
―Odobnoma‖, ―Vatan tuyg‗usi‖, ―Milliy istiqlol g‗oyasi va ma‘naviyat asoslari‖ 
fanlaridan Davlat ta‘lim standarti. 2010 y. 
3. Hasanboyeva O. va boshqalar. Odobnoma o‘qitish metodikasi. T., ―Bilim‖, 
2003y, 7 –bet. 
BOSHLANG‟ICH SINF O‟UVCHILARIDA OQ‟ISH
KO‟NIKMALARINI SHAKLLANTIRISHNING INTERFAOL 
STRATEGIYALARI 
Temirova Zilola Hikmatovna,
TerDU talabasi 
Muxtorova Lobar Abdimannobovna
TerDU katta o‟qituvchisi 
Hozirgi zamon ta‘lim tizimida yuz berayotgan amaliy tadqiqotlar samarasi
o‘laroq boshlang‘ich sinflarda oldindan puxta reja asosida loyihalashtirilgan dars o‘z 
ijobiy natijasini ko‘rsatmay qolmaydi. Dars jarayonining sifatli tarzda tashkil etilishi, 
o‘qituvchi shuningdek o‘quvchiga ham birday qiziqarli bo‘lishi uchun pedagog 
xodimning dars jarayoniga qay darajada mas‘uliyat bilan yondashuvi muhim 
ahamiyat kasb etadi.
Mamlakatimizda yuz berayotgan innovatsion jarayonlarning har bir sohaga 
dahldorligi, shu jumladan, ta‘lim tizmining isloh qilinib borayotganligidan kelib 
chiqib, ushbu tizimning oldidagi barcha muammolarni rivojlangan mamlakatlar 
tajribasidan andoza olgan holda yangi axborotlar, ilmiy-amaliy jarayonlar bilan 
bevosita tanishib, o‘zlashtirib o‘z ilmiy salohiyatlarini baholashga qodir bo‘lgan, 
erkin fikr egasi, muhokama va mushohadaga qobil kadrlar bugungi yosh avlod: ta‘lim 
sohasining negizi bo‘lgan boshlang‘ich ta‘lim rivojida o‘rni beqiyos.
Bolalar tug‘ilishidan boshlab o‘qishni o‘rganishlari kerak bo‘lgan ko‘nikmalarni 
egallay boshlaydilar. Aslida, olti oyligida go‘dak ona va xorijiy tillarning tovushini 
ajrata oladi va o‘qishni ikki yoshida so‘zlarni muntazam ravishda ishlab chiqarish 
uchun yetarlicha ona tiliga oid fonemalarni o‘zlashtiradi. 4-5 yoshlarida esa ko‘plab 
bolalar bir nechta harflarni taniy boshlaydilar.

---

251 
Bolalar o‘zlari uchun qiziq bo‘lgan barcha hodisalarni o‘zlashtirib olishga 
intiladilar. Bog‘cha yoshidagi yoki birinchi sinf o‘quvchilari o‘qishni harflarni birin-
ketin yozuvdagi ifodasi hamda talaffuzi bilan tanishish orqali o‘zlashtirib boradilar. 
Bolalarga alfavit tarkibidagi harflarni o‘rganish ko‘nikmasini ingliz alfavitiga 
asoslangan qo‘shiq tarzida o‘zbek alifbosiga moslashtirgan holda o‘rgatish maqsadga 
muvofiqdir. 
Hozirgi kunda mamalakatimizda ta‘lim tizimiga berilayotgan e'tibor xususan, 
maktabgacha ta‘lim muassasalarining ko‘plab tashkil etilishi ma‘lum miqdorda 
maktab yoshigacha bo‘lgan bolalarni o‘qish va yozishga o‘rgatish uchun zamin 
yaratadi va birinchi sinfga qabul qilingan bola bir qadar o‘qish ko‘nikmasini egallash 
uchun tayyor bo‘ladi. O‘qishni o‘rganish o‘n yoshga qadar bolaning qiladigan eng 
muhim ishlaridan biridir, chunki so‘z boyligini oshirishdan maktabdagi barcha asosiy 
fanlarni o‘qishgacha bo‘lgan hamma narsa o‘qish qobilyati bilan bog‘liq.
Shunday qilib o‘quvchining o‘qish ko‘nikmasi sekin-astalik bilan shakllanib 
boradigan jarayon hisoblanadi. Bunda o‘quvchilarning so‘zlarni so‘zlarga bog‘lashi 
uchun yordam berish, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishida va o‘qishga harakat qilishi 
uchun motivatsiya berish o‘qituvchining asosiy vazifasidir. O‘quvchilar nima uchun 
va qanday qilib tovushlarni hosil qilishning qoidalari va naqshlarini o‘rganadilar. 
O‘qish mahorati juda tizimli bo‘lib bu so‘z va tovushlarni o‘rgatish bilan boshlanadi 
va tegishli harflar va so‘zlarning ko‘rinishiga alohida e‘tibor qaratiladi. Keyin 
o‘quvchilar kichik matnlarni o‘qishni o‘rganadilar va ular o‘qiyotgan narsalari haqida 
tushunchalarini oshirib, so‘z birikmalarini yaratadilar. O‘quvchini o‘qish bilan birga 
fikrlashga ham qanday o‘rgatishi mumkin? Bu savolga javobni quyidagi fikrlarni 
keltirish bilan topishga harakat qilamiz. Sinfda o'qish - hayotga tayyorlash vositasi, 
sinfdan tashqari o'qish esa hayotning o'zidir.
50
Ya‘ni pedagog faqat dars soati uchun 
ajratilgan vaqt bilan kifoyalanib qolmay, sinfdagi o‘zlashtirishi unchalik yaxshi 
bo‘lmagan bolalar bilan uzluksiz shug‘ullanib borishi bilan kutilgan natijaga 
erishishi mumkin bo‘ladi. O‘qituvchi o‘quvchi o‘qigan matnini qay darajada 
tushunganligini qadrlashi, u bildirgan har bir fikrni qiziqish bilan tinglashi ya‘ni 
biror bir voqea-hodisa, hudud yoki shaxslarni tavsiflovchi kichik bir matn berish 
orqali uning dunyoqarashi va fikrlay olish qobilyatini aniqlashi lozim. O‘quvchi 
berilgan matn ustida mulohaza yuritib, xulosa chiqarishi shuningdek matndagi 
tushinishni anglatadigan atamani – matn mazmunidan umuman ajratilgan holda bosh 
ma‘nosini izohlab berishi kerak bo‘ladi. O‘quvchilarga asosiy g‘oyani qanday topish, 
xulosalar topishni o‘rgatish uchun dastlab odiiy matnlardan foydalanish va oxirida 
matn mazmunini yoritib bergan holda lug‘at ustida ishlash, savol-javob o‘tkazish 
yaxshi samara beradi. 
O‘qituvchi o‘quvchilarga o‘qish strategiyasini shuningdek, o‘qish yoki yozish 
bilan amalga oshiriluvchi mashqlarni mustaqil bajarishni o‘rganishlari uchun aqliy 
hujum namunalaridan foydalanib, ovoz chiqarib, ovoz ohangini pasaytirish yoki 
kuchaytirish, obrazlilik, o‘zlaridan emotsiya qo‘shish orqali o‘qishlari mumkin.
Tadqiqotchilar ta‘kidlashlaricha o‘qish strategiyasi asta sekin javobgarlik doirasidan 
50
Karima Qosimova, Safo Matchonov, Xolida G‘ulomova,Sharofat Yo‘ldosheva,Sharofjon Sariyev. Ona tili o‘qitish 
metodikasi.168 bet. Toshkent ― NOSIR‖ nashriyoti 2009. 

---

252 
ozod qilinish orqali yaxshi o‘rgatiladi. Ushbu doirada o‘qituvchilar modellar 
strategiyasini o‘quvchilarga strategiyani qo‘llanma va mustaqil ravishda ishlatishdan 
oldin qo‘llanishini taklif etadi.
Interfaol ta‘lim shaklida o‘qiyotganda o‘qituvchilar keng strategiyalardan 
foydalanishni modellashtirishlari mumkin. Bular tarkibida tushunish strategiyalari 
(masalan, kuzatuv, vizualizatsiya yoki savol berish) yoki dekodlash strategiyalari 
(masalan, so‘zlarni, tovushlarni aytish yoki boshqa harflarni qo‘shish) kiritish 
mumkin. O‘quvchilarga o‘qish strategiyalaridan qanday foydalanish kerakligini 
ko‘rsatish bilan bir qatorda, nterfaol o‘qishlar o‘qituvchilar va o‘quvchilarga 
muayyan o‘qish strategiyasi nima uchun va qachon eng samarali bo‘lishi 
mumkinligini muhokama qilish uchun vaqt ajratishga imkon beradi. 
Interfaol metodlar matnlarning mazmuni to‘g‘risida chuqur o‘ylash va 
muhokama qilish uchun muhim imkoniyat beradi. Xususan, o‘qituvchilar matnga
munozaradan foydalanib, o‘quvchilarga matnni so‘zma-so‘z tushunish doirasidan 
tashqariga chiqishda yordam berishlari mumkin. O‘quvchilar matnda nima yuz 
berayotganini tushunishlariga ishonch hosil qilish bahs-munozara tashkil qilish 
alohida o‘rin tutadi. Yosh bolalarga g‘oyalarni qo‘llash uchun imkoniyat kerak, 
matnning turli qismlarini yoki bir nechta matnlarni taqqoslash va muallifning 
maqsadini aniqlash va matn bu maqsadga erishadimi yoki yo‘qligini o‘ylab ko‘rish, 
shuningdek matnda keltirilgan bahsga qarshi turish.
Boshlang‘ich sinflarda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘qituvchilar 
o‘qiyotganlarida bolalarni ko‘proq tahliliy nutqqa jalb qilsa, bu ularning so‘z boyligi 
uchun uzoq muddatli foyda keltiradi. Qator tadqiqotchilar guruhi maktabgacha va 
boshlang‘ich bolalarda munozarani qo‘llab quvvatlash usullarini o‘rganib chiqdilar. 
Ushbu tadqiqotlar barchasining natijasi shu bo‘ldiki, interfaol usulda dars o‘tuvchi 
o‘qituvchilarga tavsiya sifatida savollarni (masalan, qanday qilib v anima uchun savol 
berish 
orqali 
munozarani 
targ‘ib 
qilishlari 
kerak) 
va 
o‘quvchilarda 
dekontekstualizatsiya qilingan tilni tushunish va tahlil qilish uchunyordam berish 
orqali (ya‘ni bevosita kontekst-dan tashqaridagi g‘oyalarni yetkazish uchun 
ishlatiladigan til). O‘quvchilar bilan matnli munozaralar suhbatni tezlashtirish uchun 
boshqa yordamchilarni talab qilishi mumkin, masalan, o‘quvchilarga matnli 
muhokama qilishda foydalanishi mumkin bo‘lgan jumlalar bilan ta‘minlash (masalan, 
―Men sizga qo‘shilaman, chunki…‖) yoki o‘quvchilarga kichik guruh uchun 
imkoniyat berish. Yoki butun guruh sifatida matnni muhokama qilishdan oldin 
sheriklar bilan suhbat.
Hikoyada qatnashishdan zavqlanish, hikoya qahramonlarining obraziga kirib 
yangi narsalarni o‘rganish zavq-shavqi, interfaol o‘qish paytida o‘qish 
imkoniyatlarining taqdim etilishini his qilish muhimdir. O‘quvchilarni o‘qitish 
jarayonida muvozanatni saqlash muhim ahamiyatga ega, asosiy e‘tiborni ma‘no 
mazmunga qaratish. Ba‘zida o‘qituvchilar ovoz chiqarib o‘qiyotganda, 
rejalashtirilgan o‘quv maqsadlariga shunchalik ko‘p e‘tibor berishadiki, o‘quvchilar 
uchun matnning ma‘nosi yuqolishi mumkin. Masalan, ovoz chiqarib o‘qiyotgan 
holda, agar o‘qituvchi harflar va so‘zlarni ko‘rsatishga ko‘p vaqt sarflasa, bolalar 
matndagi voqealarni ta‘qib qilib bora olmaydilar ya‘ni voqealar ketma-ketligini 
kuzatish va anglash imkoniyatiga ega bo‘lmaydilar. Yoki o‘qituvchi interfaol o‘qitish 

---

253 
vaqtida juda ko‘p oqish maqsadlariga erishishga harakat qilsa, mashg‘ulotlar uzoq 
davom etishi mumkin va bolalar qiziqishini yuqotishi mumkin. Masalan, o‘qituvchi
ifodali o‘qish tushunchalarini va beshta yangi lug‘at so‘zlarini va matn mazmunini 
xulosalashga urinishi mumkin, va o‘zi umumlashtirgan holda ovoz chiqarib o‘qish 
paytida matnga asoslangan munozara olib boradi va bolalarga matn mazmunidan 
kelib chiqib bir nechta savollar beradi. Agar o‘qitishning bir qancha maqsadlari 
mavjud bo‘lsa matnni ma‘noga qaratib o‘qish va keyinchalik qo‘shimcha o‘qish 
maqsadida matnni qayta ko‘rib chiqish foydalidir. 
Xulosa qilib aytganda o‘quvchilar interfaol o‘qishni tinglashni va ishtirok 
etishni yaxshi ko‘rishlarini unutmaslik kerak. Har bir kishi boshlang‘ich sinf 
darslarini kuzatar ekan o‘qituvchining ovoz chiqarib o‘qish uchun ajratgan vaqtida 
o‘quvchilarning yuzidagi quvonchni ko‘ra oladi. Ayni shu vaqt o‘quvchilarning 
mustaqil o‘qishini rag‘batlantirish uchun eng qulay fursatdir. Mana shu vaqtda 
o‘qishni ravon o‘qiydigan bolalarning o‘zi mustaqil ravishda o‘qiy olmaydigan 
o‘quvchilarga ta‘sirini kuzatishimiz mumkin.