Book · September 005 citations 35 reads 4,397 author

3.3.1.2.2. Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye (1861-1867)  
Bu  dernek,  Encümen-i  Daniş’in  fen  bilimi  alanındaki  eksikliğini  ta-
mamlamak üzere kurulmuştur. Derneğin kurulmasına 1861’de Petersburg 
Elçisi Halil Bey öncülük etmiştir. Din ve politika dışında her türlü çeviri-
nin yayınlanması ve halka açık dersler verilmesi amacı taşıyan bu derne-
ğin başına medresede yetişmekle birlikte Batı bilimiyle tanışma olanağı 
bulan  Münif  Efendi  getirilmiştir.  Kendisi,  Encümen-i  Daniş  üyesiyken 
Osmanlıca’yı bilim dili yapma konusunda Cevdet Paşayla
12
 görüş ayrılı-
ğına düşerek, Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye’nin kurulup gelişmesine kat-
kıda bulunmuştur (Berkes 2002: 260-263). 
 
12
 Berkes, Münif Paşa’nın Latin harflerinin kabul edilmesini gerçekte istediğini, 
bununla birlikte toplumsal yapıyı göz önünde bulundurarak bu şekilde kökten 
bir değişimi ne aydın ne de yönetici sınıfın kaldıramayacağını öne sürmüştür. 
Bu nedenle Arapça harfleri daha kolay okunur kılacak bir yöntem bulunması 
görüşünü savunmuştur.  

---

 
56 
Bu derneğin üyeleri de, Encümen-i Daniş’in üyelerinden farklı bir kim-
liktedir. Şöyle ki, Encümen-i Daniş 73 üyesinden 16’sı Medrese eğitimi 
çıkışlı olmasına karşın, Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye’de medrese çıkışlı-
lara hiç yer verilmemiştir. Bu aynı zamanda mektep ve medrese çıkışlılar 
arasında farklılığın giderek derinleştiğini gösterir (İhsanoğlu, 1992: 366). 
Bir başka deyişle, böyle bir tutum, laik ve dini bilgi, doğu ve batı bilimi 
arasındaki tartışmayı da alevlendirir. Bu iki derneğin iki ortak yönü ol-
duğu söylenebilir: bunlardan birincisi Fransızca’dan çeviriye ağırlık ver-
meleri; ikincisi ise, her ikisinin de yine devlet eliyle kurulmasıdır.  
Yeni heyecanla kurulan Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye adlı dernekteki 
bilimsel gelişmeleri  tanıtmak üzere  1862’de  “
Mecmua-i  Fünun
”  adında 
ikinci bilimsel dergi çıkarılmıştır. Öte yandan 1849’da Mektep-i Tıbbiye-
i Şahane tarafından çıkarılan ve özel alanla ilgili 
Vakayi-i Tıbbiye 
ilk bi-
limsel  dergi  olmasına  karşın 
Mecmua-i  Fünun
’un  özelliği bir çok konu 
alanıyla ilgili yazıyı içermesidir (Bahadır 2001: 11-16). Bundan böyle, sa-
nayileşmiş bir toplumun kuramsal olarak alt yapısını oluşturmak amacıyla 
başta iktisat olmak üzere, felsefe, coğrafya ve fen bilimleriyle ilgili konu 
alanlarını  içeren bu dergi,  hem  düzyazı  bilim  dilini  geliştirmesi  (Ülken 
1992, 340-350; Paker 1991, 19), hem de içerdiği konu alanları açısından 
ilk ansiklopedik çerçeveyi oluşturan dergilerden biri sayılabilir.  
Bu dergide Münif Paşanın fen bilimleriyle ilgili çevirilerine koşut ola-
rak felsefe alanında da çeviriler yaptığı görülmektedir. Kuşkusuz bu, te-
melde  fen bilimlerinin soyut düşünceyle ilişkisini ortaya çıkarır. Ancak 
daha derin düşünülecek olursa, Münif Paşa’nın bu iki konu alanının bu-
luşturmasının  altında  fen  bilimlerine  sadece  pratik  aaçlı olarak  bakmak 
yerine, toplumun kültürel alt yapısı ve yaratıcılığın temel taşını oluşturan 
soyut düşünce yeteneğini geliştirme düşüncesi yattığı öne sürülebilir. Bu 
yukarıdaki bölümde öne sürülen fen alanındaki çevirileri doğal olarak fel-
sefe alanındaki çeviriler izlediği şeklindeki savın da doğrulanması olarak 
görülebilir. 
Muhaverat-ı  Hikemiye
  (1859)  (Felsefi  Konuşmalar)  adlı  bu 
yapıtta  Voltaire,  Fénélon  ve  Fontenelle’den  alıcı  kitleyi  (okur kitlesini) 
gözönünde  bulundurarak  seçilmiş  parçalar,  bir  antolojide  toplanmıştır 
(Berkes, 2002: 264). Bununla birlikte, bilimsel yazılarda kullandığı düz-
yazı biçeminden farklı olarak felsefenin okuyucu açısından anlaşılırlığını 
kolaylaştırmak amacıyla, bu yapıtta söyleşi biçemini seçtiği görülür.  
Sonuç olarak bu bilimsel derneğin Encümen-i Daniş’in fen ve felsefe 
alanındaki eksikliğini doldurarak, onun bir tamamlayıcısı olduğu söylene-
bilir.  

---

 
57