Book · September 005 citations 35 reads 4,397 author

3.3.1.1. Elçilikler ve Okullar 
Savaş  alanındaki başarısızlıklar,  buna  bağlı  olarak  Batının teknoloji-
sine duyulan hayranlık Osmanlının Batıyla ilişkisinin kaçınılmaz kılmış-
tır. Bu ilişkiler III. Sultan Selim (1789-1807) dönemine kadar tercüman-
lar, ya da geçici elçiler aracılığıyla sürdürülmeye çalışılmış, III. Selim’le 
birlikte  yerleşik  elçilikler  kurulmaya  başlamıştır.  Daha  doğrusu,  batının 

---

 
52 
askeri alanda olduğu kadar siyaset alanındaki başarısı Osmanlıyı Batı mo-
deli  sürekli  siyaset  anlayışını  kendine  örnek  almaya  zorlamıştır  (Lewis 
2001:  45).  Batı bu  döneme  değin  Osmanlının  dili,  ekonomisi  toplumsal 
yapısı ve tarihi konusunda yeterince bilgi
9
 edinmesine karşın, Osmanlının 
Ortadoğu ve Doğu’nun dini liderliğine soyunması onun batıyla ilişkilerini 
uzun süre gözardı etmesine yol açmıştır. Bununla birlikte III. Selim’in batı 
dil ve kültürü konusundaki bilgi birikimi, onun modernleşme yolunda ilk 
adımları atmasına neden olmuştur. Kuşkusuz yerleşik elçilikler de bu ko-
nuda  aldığı  önemli  kararlardan  birisidir.  Bu  elçilikler  sırasıyla  ilki 
Londra’da (1793) olmak üzere, Viyana (1795) Berlin, St. Petersburg ve 
Paris’te  (1796)  açılmıştır.  Bu  elçiliklerde  imparatorluğu  temsilen  giden 
çoğu Arapça ve Farsça iki doğu dilini bilmesine karşın, hiçbir batı dilini 
bilmeyen elçilerin yanında hep tercümanlar görevlendirilmiş, ne var ki, bu 
tercümanlar kimi siyasi müzakerelerde görev sınırlarını aşarak birinci de-
recede bir işlev yerine getirmeye çalışmışlardır.  Bu şekilde tercümanlar 
aracılığıyla yürütülmeye çalışan elçilikler bir süre sonra kapatılmak zo-
runda  kalmış,  1830’lu  yıllarda  ise,  yeniden  açılmıştır.  Bu  ara  dönemde 
Bernard Lewis, Batı’ya göre Türklerin inanılmaz bir hız ve başarıyla yeni 
bir dil öğrendikleri gibi, siyaset alanında da profesyonel anlamda yeni bir 
beceri kazandıklarına işaret ederek, elçiliklerin bundan böyle gerçek an-
lamda işlevini yerine getirdiğine değinmiştir (2001: 47).  
Elçiliklerin kurulması iki açıdan önem taşır. Bunlardan birincisi, Os-
manlının batıda kaybettiği topraklarda kalan Müslüman azınlığın hakları 
ile ilgilidir. Osmanlılar, Hıristiyan halka dinsel ve kültürel olarak her türlü 
ayrıcalık ve hak verdiğinden, buradaki Hıristiyan halk kilise aracılığıyla 
da olsa batıyla ilişkisini rahatça sürdürebilmiştir. Osmanlının ise,  batıda 
bu şekilde hiç bir hak ve dayanağı bulunmamaktadır. Elçiliklerin kurul-
masıyla birlikte, Osmanlılar da  batıda bulunan Müslümanlarla karşılıklı 
iletişim kurabileceği ve yasal haklarını yerinden arayabileceği merkezler 
kurma olanağına kavuşmuştur. İkinci olarak, elçiliklerin Osmanlıya kat-
 
9
 Örneğin 16 ve 17. yüzyıldan başlayarak Avrupanın belli başlı üniversitelerinde 
Arapça bölümleri kurulmuştur. Bu bölüme kısa bir süre sonra Farsça da eklen-
miş, ne var ki, Türkçe büyük bir olasılıkla siyasi ve bilimsel yazı diline sahip 
olmadığı için uzun bir süre doğu bilimleri kapsamı dışında kalmıştır. Bu bölüm-
ler, Batı okuyucusunun en azından doğu ile ilgili bir yapıtın çevirisini okuyarak 
Doğu konusunda bilgi sahibi olmasını sağlamıştır.  

---

 
53 
kısı eğitim alanında olmuştur. Elçilerin Batı’daki bilimsel konuların çeşit-
liliği ve zenginliğinin farkına varması bu konu alanlarında eğitimin öne-
mine dikkati çekmelerine neden olmuştur (Lewis 2001: 45-49).  
Bu bir yandan İmparatorlukta mühendishane ve tıp mekteplerinde bir 
batı dili öğrenme koşulunu beraberinde getirirken, ilk aşamada kısıtlı sa-
yıda da olsa bilgiye erişimi hızlandırmak üzere bir bölük öğrenciyi de ba-
tıya gönderme düşüncesini akla getirmiştir. İmparatorluğun eğitim politi-
kasındaki bu değişiklik, elçilerin gönderdiği raporlar aracılığıyla sağlan-
mıştır. Örneğin, Viyana elçisi Ebu Bekir Ratip Efendi’nin
10
 (1791-1792) 
geniş kapsamlı raporu içinde yer alan “Akademya Enjeniyor” mühendislik 
okuluyla  ilgili  raporu,  bu  okulların  yeniden  yapılanmasına  yol  açmıştır 
(Tekeli & İlkin 1999: 33). Kuşkusuz bu gibi raporlar, eğitim alanında Batı 
kökenli konunun uzmanı kimselerle
11
 birlikte yabancı ders kitaplarının da 
Osmanlıya girmesine neden olmuştur. Ne var ki, yabancı yayınlar berabe-
rinde bu okullarda çeviri etkinliğini de getirmiştir. Örneğin, Batı kaynak-
larının çevrilmesine Hüseyin Rıfkı Tamani’nin (1806-1817) başhocalığı 
zamanında başlanmış, bu etkinlik ardından gelen baş hoca Seyyid Ali bey 
(1817-1830) tarafından biraz yavaşlatılmakla birlikte, İshak Efendiyle bir-
likte yeniden canlanmıştır. Üstelik, bu ders kitabı ya da çevirilerin Mü-
hendishane-i  berr-i  Hümayun’un  kendi  matbaasında  basılma  olanağının 
bulunması,  çeviri  etkinliğinin  bilgi  aktarımı  ve  üretimindeki  öneminin 
daha o dönemde anlaşıldığını ortaya çıkarır (İhsanoğlu, 1992: 352-353). 
Kuşkusuz bu dönemde batı kaynaklarından yararlanılarak çeviriler yapıl-
dığı gibi, derleme niteliğinde uygulama alanına yönelik Osmanlıca kitap-
lar da yazılmıştır. Örneğin, Tercüme Odasında görevli Hoca İshak Efen-
dinin matematik ve fizik konularında yaptığı çeviriler, sadece Batı bilim-
sel yazınının Osmanlıya tanıştırması açısından büyük önem taşımakla kal-
maz, aynı zamanda dile yeni terimler kazandırması açısından da büyük 
önem taşır (Lewis 2001: 50)  
Öte yandan, tıbbiye mekteplerinde bu dilsel değişimi başlatan ilk yük-
sek öğretim kurumu olması açısından “Mektep-i Tıphane-i Amire” dikkati 
çeker.  Bu  okulda  yabancı  dil  derslerine  ek  olarak,  kimi derslerinde  ya-
bancı dilde yürütüldüğü öne sürülmüştür. Buna göre, eğitim dili başlıca 
 
10
 Bu rapor 245 yazma folyodan oluşmuştur.  
11
 Bu eğitmenlerin çoğu kısa bir süre sonra Hıristiyanlıktan vazgeçerek Osmanlı 
kimliğinin temel taşı olan Müslümanlığı kabul etmişlerdir. 

---

 
54 
Osmanlıca olmak üzere Fransızca ve İtalyanca’dır. Okulun başına getiri-
len ve çoğu ders yükünü üzerine alan Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi 
fizyoloji, anatomi ve tedaviyle ilgili ders kitaplarını Paris’ten getirtmiştir. 
Bu okula ek olarak aynı yılda bir de Cerrahhane açılmış, 1831-1832 yılla-
rında ise bu okul Şehzade başından Topkapı Sarayının yanına taşınarak 
başına da müdür olarak Fransız Cerrah Sat de Galliére getirilmiştir. Bu 
okulda bilim dili olarak Osmanlıca kullanılmıştır. 1836 yılında bu iki okul 
birleştirilmiş  ve  1839  yılına  kadar  etkinliğini  sürdürmüştür  (İhsanoğlu, 
1992: 354-355). Ne var ki, bu eğitim şeklinin yetersiz bulunmasıyla bir-
likte,  1839  yılından  Gülhane’den  Galatasaray’a  taşınan  okulun  başına 
Avusturyalı Doktor C. Ambroise Bernard getirilmiş ve okulun adı Mek-
tep-i Tıbbiye-i Adliye-i Şahane olarak değiştirilerek eğitim dili Fransızca 
olarak kabul edilmiştir (Yazıcı 2004: 99-101).  
Ne var ki, bir süre sonra yabancı dilde eğitimden beklenen sonuç elde 
edilemeyince, devlet eliyle 19. yüzyılda çeviri büroları kurulmaya başla-
mıştır.  Bunlar sırasıyla  Encümen-i Daniş  (1851-1862), Tercüme  Heyeti 
(1865), Daireyi İlmiye (1870)’dir.