Book · January 020 citations reads 4,481 authors: Some of the authors of this publication are also working on these related projects

 
 

---

52 
9.2-jadval (
V.V.Oxotindan
) 
Tog’ jinsi 
(grunt)ning 
nomi 
Zarrachalar miqdori, % hisobida 
Gillar 
<0,005mm 
Changlilar 
0,005-0,05 
Qumliklar 
0,05-2 мм 
Shag’alli-
lar 2-20 
mm 
Og’ir gil 
60 
Yengil gil 
30-60 
Qumoq tuproq 
og’ir changli 
20-30 
Qumoq tuproq 
(suglinok) 
o’rtacha 
changli 
15-20 
Ko’p
qumlikka 
nisbatan 
Kam 
changliga 
nisbatan 
10 
Qumok tuproq 
Yengil changli 
10-15 
Qumoq tuproq 
(supes’) og’ir 
changli 
6-10 
Qumloq tuproq 
yengil changli 
6-3 
Qum changli 
3 
Bundan tashqari, gilli jinslarga plastiklik soniga qarab ham nom beriladi. 
Plastiklik soni gilli tog’ jinslarning tarkibidagi gilli zarrachalarning miqdoriga 
bog’liq (9.3-jadval) bo’lib, quyidagicha klassifikatsiyalanadi. 
9.3-jadval 
Gilli jinslarning plastiklik soniga qarab klassifikatsiyasi (V.V.Oxotindan) 
Sinfi 
Jinsning plastiklik 
xarakteristikasi 
Plastiklik 
soni 
Jinsning nomi 
I 
Yuqori plastiklik 
17 
Gil 
II 
O’rtacha plastiklik 
17-7 
Qumloq tuproq 
III 
Kam plastik 
7 
Qumoq tuproq 
IV 
Plastikmas 
0 
Qum 

---

53 
Qumoq va qumloq tuproqning qurilish xossalari lyossimon tog’
jinslarinikiga yaqin. Lyoss va lyossimon tog’ jinslari O’rta - Osiyo hududining 
78% ini qoplagan bo’lib, ular asosan tog’ yon bag’irlarida, tekisliklarda tarqalgan. 
Qurilish ishlari, qishloq xo’jalik maydonlari shu tog’ jinslari tarqalgan 
yerlarda olib boriladi. 
Kimyoviy cho’kindilar
- Tog’ jinslarini nurab, suvda erib, suv bilan 
birga ketib, undan cho’kma holida ajralib hosil bo’ladi. Ular muhitning sharoitini 
o’zgarishi, turli tarkibli eritmalarni o’zaro ta’siri va bug’lanish (gips, angidrit, 
magnezit, dolomit, ohakli tuflar) mahsulidir.
Organik yotqiziqlar
- o’simliklar (fitogenlar) va hayvonot dunyosi 
(zoogenlar) qoldiqlarining o’zgarishidan hosil bo’lgan jinslardir. Ko’plab 
dengizda yashovchi organizmlar hayoti mobaynida o’zlarining skeletlari, 
chig’anoqlari, tosh qobiqlari uchun suvdan kal’tsiy tuzlarini, erigan qumtuproqni 
o’zlashtirib oladilar, halok bo’lganlaridan so’ng havzalar tubiga tushib, zichlashib 
organik jinslarining qatlamli qoldiqlarini tashkil etadilar. Qurilish maqsadlari 
uchun mel (bo’r), ohaktoshning turli ko’rinishlari, diatomit va trepellar ishlatiladi. 
9.2.Cho’kindi tog’ jinslarining kimyoviy va mineralogik tarkibi. 
Qurilish maqsadlarida ishlatilayotgan cho’kindi tog’ jinslari ko’pincha 
quyidagi kimyoviy tarkibga ega bo’ladi: Amorf va kristall ko’rinishdagi 
qumtuproq (suvli va suvsiz), alyumosilikatlar (asosan suvlilari), karbonatlar 
(suvsizlari), sul’fatlar (suvli va suvsiz). Ana shu birikmalardan qurilishda
ishlatiladigan cho’kindi tog’ jinslarining asosiy minerallari hosil bo’ladi: kvarts, 
opal, kaolinit, kal’tsit, magnezit, dolomit, gips, angidrit. 
Kvarts (kristalli qumtuproq
) - nurashga chidamliligi sababli kimyoviy 
o’zgarishsiz qolib, ko’plab cho’kindi tog’ jinslarini tarkibiga kiradi (qumlar, 
qumtoshlar, giltuproqlar). Amorf holatida – opal minerali ko’rinishida uchraydi. 
Opal (SiO
2
* nH
2
O)
- kvartsga nisbatan bo’shroq, zichligi - 1900-2500 
kg/m
3
va mustahkamligi kamroqdir. Opal - juda mayda zarrali va ichki tuzilishi 
ko’p mayda g’ovakchalardan tashkil topgani sababli kal’tsiy gidrooksid va oksidlar 

---

54 
bilan shiddatli reaktsiyaga kirishadi. Amorfli qumtuproqning bu xossasi aralash 
mineral bog’lovchi moddalar ishlab chiqarishda keng ishlatiladi.