Боҳодир эшов

"ихшид”
Тохаристонда - 
"маликшоҳ"
, Хоразмда - 
"хоразмшоҳ",
Кешда – 
“ихрид",
 
Бухорода - 
"худот",
Уструшонада - 
"афшин''
, Чоч ва Илокда – 
“будун"
деб аталган.
Турк хоқонлиги даврида Суғд ҳудудларига ҳозирги Панжикентдан 
Карманагача бўлган ерлар кирган. Бухоро эса, VII асрдан бошлаб мустақил 
мулклар иттифоқидан иборат бўлган. Суғднинг маҳаллий ҳокимлари айрим 
вақтларда Чоч ва Хоразмнинг мустақил ҳукмдорлари бирлашар эдилар. 
 
Бундай 
йирик сиѐсий бирлашмалар маълум муддатларда йирик шаҳарларда ўз 
қурултойларини ўтказиб турганлар.
Фарғона Суғд сиѐсий иттифоқ,ига кирмаган бўлиб, у алоҳида мустақил 
давлат эди. Уни афшин бошқарган бўлиб, Фарғоналиклар Тяншан халқлари 
билан ўзаро алоқада бўлганлар. Хоразм бошқа мулкларга нисбатан анча мустақил 
эди. Мамлакатни Африғийлар сулоласига мансуб подшолар бошқариб турган.
Таъкидлаш лозимки, Турк хоқонлиги маълум даражада тўлиқ ишлаб 
чиқилган жиноий қонунчиликка эга бўлган. Содир этилган жиноят учун 
жазонинг асосий турлари – қатл этиш одам аъзоларини кесиб ташлаш, зарарни 
тўлаш, мол-мулк тарзида товон тўлашдан иборат эди. Мисол учун, манбаларнинг 
маълумот беришича, ўлим жазоси давлатга қарши жиноятлар учун (исѐн 
кўтариш, сотқинлик) ҳамда ноҳак ѐки қасддан одам ўлдирганлик учун берилган. 
Ўғирлик қилган ѐки бўзуқлик қилган шахснинг қўли ѐки оѐғи кесилган. Шахсга 
қарши қаратилган бошқа жиноятлар етказилган зарарни ўн баробар қилиб тўлаш, 
жароҳат етказгани ѐхуд майиб қилгани учун мол-мулк тарзида товон тўлаш, қизи, 
хотинини қўлликка бериш, суягини синдирганлик учун эса от бериш йўли билан 
жазоланарди.
Маданий ҳаѐт. Ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ. 
Ўз даврида Турк 
ҳоқонлигидаги маданий жараѐнлар Буюк ипак йўлидаги кенг кўламдаги
, 
халқаро 
алоқалар туфайли жамиятдаги сиѐсий-иқтисодий ва ижтимоий воқеалар билан 
ўзаро боғлиқликда ривожланиб борди. Ўтроқ деҳқончилик воҳалари аҳолиси ва 
дашт қабилалари ўртасидаги маданий алоқалар айниқса кучайди. Бу даврдаги 
маданий ҳаѐт моддий маданият буюмлари, меъморчилик ва санъат, дин ва ѐзув 
қабиларда ўз ифодасини топди.
Таъкидлаш жоизки, Ўрта Осиѐнинг турк ҳоқонлиги таркибига кирган 
давридаги моддий маданияти ўзида маҳаллий ўтроқ халқлар ва кўчманчи 
туркларнинг муштараклигини акс эттиради. Уларнинг умумийлиги қурол-аслаха, 
зеб-зийнат буюмларининг ўхшашлигида, қимматбаҳо металлардан ишланган 
буюмлар кўринишида ўз аксини топган. Тадқиқотчиларнинг фикрича, моддий 
маданиятдаги умумийлик, аввало, Ўрта Осиѐ шаҳар ва қишлоқлари ҳамда турк 
ҳоқонлари манфаатларининг умумийлиги билан боғлиқ эди.
Турк ҳоқонлиги даврида Ўрта Осиѐ халқлари зардуштийлик, буддавийлик, 
насронийлик, монийлик, шомонлик каби динларга эътикрд қилган бўлсаларда, 
диний қарашларда зардуштийлик етакчи ўринда турган. Зардуштийларнинг улуғ 

---

149 
худоси Ахурамазда (Ормўз, Хурмўз) "само ва ернинг асосчиси" бўлиб, унинг 
шарафига қурбонликлар келтирганлар. Бу дин айникса, Хоразм, Суғд ва Чоч 
вилоятларида кенг тарқалган эди. Бу даврда Тохаристон, Фарғона, Еттисув ва 
Шарқий Туркистон шаҳар аҳолиси ўртасида буддавийлик дини кенг тарқалган эди. 
Балхдан, Термиздан, Кобадиѐндан, Кувадан илк ўрта асрларга оид будда 
ибодатхоналари қолдиқлари очиб ўрганилган. Шунингдек, Суғдийларнинг 
Еттисувдаги айрим ерларга бориб ўрнашишлари оқибатида зардуштийлик дини 
билан Еттисувга хос шомонийлик динларининг бир-бири билан қўшилиши юз 
беради.
Туркийларнинг дини ҳақида ―Бэй-ши‖ ва "Суй-ши‖ Хитой 
йилномаларида қайд этилади. Уларда туркийларнинг диний одатлари ҳақида 
қуйидаги маълумотлар бор: 1) Ҳоқон қароргоҳига Шарқ томондан кирилган ва бу 
билан кун чиқиш тарафга хурмат маъноси ифодаланган ҳамда айни пайтда қуѐшга 
сиҳинишни ҳам билдирган. 2) Хар йили ҳоқон ўз амалдорлари билан ғорга бориб, 
ота-боболари руҳига қурбонлик келтирган. 3) Ҳар йилда 5 марта ҳоқон ой 
чиқишида яқинларини йиғиб, дарѐ буйига борган ва осмон руҳи (Тангри)га 
қурбонлик келтирган. Қабилалар учун ягона асосий худо бўлиб, унга доимий 
равишда қурбонлик келтириб турганлар. Улар руҳ абадийлиги, нариги дунѐ 
борлигига ишонганлар.
Турк ҳоқонлиги даври Ўрта Осиѐда кўплаб йирик шаҳарлар мавжуд эди. 
Катта ва кичик шаҳарларда ҳунармандчилик, меъморчилик, рассомлик, 
ҳайкалтарошлик қабилар ривожланади. Уларнинг айрим намуналари ўша даврда 
бунѐд этилган каср ва саройларни безаган деворий суратлар ва ганчкор нақшлар, 
ҳайкаллар ва ҳайкалчалар, тангаларда зарб этилган рамзлар сифатида бизнинг 
кунларимизгача сакланиб келган. Уларда ўша даврдаги ижтимоий-иқтисодий ва 
сиѐсий ҳаѐтдаги ўзгаришлар ўз аксини топган. Сурхон воҳасидаги Болаликтепа, 
Зарафшон водийсидаги Панжикент, Варахша ва Афросиѐб, Фарғонадаги Қува 
харобаларидан топилган деворий суратлар манзаралари шулар жумласидандир.
Бу даврда улкан ҳудудларда яшаган турли халкларнинг тил ва ѐзувлари бир-
бирларига таъсир ўтказган эди. Араб ѐзувига қадар турк-руний, уйғур, моний, суғд, 
брахма, кхароштий, хоразмий ва сурѐний ѐзувлари мавжуд эди. Суғд, Хоразм ва 
Тохаристон ахолисининг алоҳида-алоҳида ѐзувлари бор эди. Суғд ва Хоразм 
ѐзувлари оромий ѐзуви асосида пайдо бўлган бўлса, бу ѐзувлар асосида тохаристон 
ѐзуви пайдо бўлади. Суғд ѐзувлари кенг ҳудудларга тарқилган бўлиб, бу жараѐн 
Суғдийларнинг янги ерларни ўзлаштириш фаолияти ва савдогарларнинг ипак 
йўлидаги саъйи-харакатлари билан боғлиқ эди. Шу боис бўлса керакки, Суғд 
тилидаги ѐзма ѐдгорликлар Ўрта Осиѐ, Қозоғистон, Шарқий Туркистон, Покистон 
ва Муғулистон ҳудудларидан топиб текширилган. Суғд ѐзуви иш юритишда, савдо 
ва маданий алоқаларда катта аҳамиятга эга бўлиб, қадимги уйғур, муғул ва 
манжурлар ѐзувлари пайдо бўлишига асос бўлди.
Бу даврда Хоразмда маҳаллий ѐзув кенг тарқалган ва амалда бўлган. 
Тупроққалъадан шоҳ архивларининг топилиши бунга мисол бўла олади. Бой 
безаклар, сопол, металл идишлар, деворий суратлар, кийимлардаги тасвирлар
 
бу 
ерда тасвирий санъатнинг ривожидан далолат беради.

---

150 
Ҳоқонликдаги шаҳар аҳолиси асосан ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ 
билан шуғулланганлар. Деҳқончиликдаги тараққиѐт кўлами ва сифати ўзидан 
кейинги уч тармоқ - ҳунармандчилик, қурилиш, савдо-сотиқ равнақи учун 
катта туртки бўлган эди. Айнан шунинг учун ҳам бу вақтда темирчилик, 
заргарлик, 
кулолчилик, 
дурадгорлик, 
қуролсозлик, 
тўқимачилик, 
шишасозлик, чармгарлик каби ҳунармандчилик тармоқлари тобора ривож 
топади. Турклар саррожлик, руда казиб олиш ва ундан қурол-яроғ ясашда 
айниқса моҳир эдилар. Турклар ясаган қурол-яроғ ва зеб-зийнат буюмлари 
ўзининг хилмахиллиги ва пишиқлиги билан ажралиб турган.
Бу даврда кончилик ишлари ҳам анча ривожланган. Олтин, темир, кумуш, 
мис, тўзнинг бир неча хили, қимматбаҳо тошлар, турли маъданлар -Суғд, Шош, 
Фарғона, Қашғар, Тоҳаристон каби вилоятлардан казиб олинганлиги манбаларда 
аниқ кўрсатилган.
Ҳоқонлик даврида савдо-сотиқ ишларига алоҳида эътибор берилганлиги 
боис, Буюк ипак йўли самарали ишлашда давом этди. Ўрта Осиѐ халқларининг бу 
даврдаги асосий ҳамкорлари Эрон, Хитой, Ҳиндистон, Византия эди. Бу 
мамлакатларга тўқимачилик, ипакчилик маҳсулотлари, қимматбаҳо тошлар, 
улардан ишланган буюмлар, тақинчоқлар, дориворлар, наслдор арғумоқлар, бир 
неча хил тўз, боғдорчилик маҳсулотлари, қазилма бойликлар ва ҳоказолар олиб 
борилган. Савдо-сотиқда айниқса, Суғдий савдогарларнинг мавқеи кучли бўлган. 
Шу ўринда хитойлик муаллифнинг қуйидаги маълумоти диққатга сазовордир: 
"(Суғдий) эркаклар йигирма ѐшга тўлишлари билан қўшни мамлакатларга 
ошиқадилар ва (савдо-сотиқда) қаерда (қўлайлик) ва манфаат бўлса (албатта) у 
ерга кадам ранжида этадилар‖.
Хуллас, Ўрта Осиѐнинг Турк ҳоқонлиги таркибида бўлиши ўша давр 
давлатчилик тарихи, ижтимоий-иқтисодий ва маданий ҳаѐт учун муҳим аҳамиятга 
эга бўлди. Аввало, Турк ҳоқонлиги жуда катта ҳудудлардаги туркий 
қабилаларнинг бирлашуви ва жипслашувига кенг имкониятлар яратиб, Ўрта 
Осиѐдаги айрим туркий халқлар шаклланишига асос солди. Яна бир аҳамиятли 
томони шундаки, аввал Турк ҳоқонлиги, кейин эса Ғарбий турк ҳоқонлигининг 
кудратли ва кўчманчиларга хос шиддатли ҳарбий ташкилоти, Суғдийларнинг 
бевосита аралашуви туфайли олиб борган дипломатик сиѐсати Хитой, Византия ва 
Эроннинг Ўрта Осиѐ илк ўрта
 
асрлар даври халклари ва элатларига нисбатан олиб 
бораѐтган тажовўзкорлик сиѐсати йўлига мустаҳкам тўсиқ қўйди.
Бепоѐн дашт ва чул ҳудудларида, серҳосил ва серсув воҳаларда ташкил 
топган улкан давлат бирлашмалари каттагина ҳудудлардаги шаҳарлар, 
ҳунармандчилик, маданият, савдо-сотиқ ва ўзаро алоқаларнинг ривожланиши учун 
кенг имкониятлар очиб берди. Масаланинг яна бир энг муҳим томони шундаки, 
Турк ҳоқонлиги мавжудлиги давр – кўчманчилар маданияти инсоният 
цивилизациясининг ўз йўналиши ва жиҳатларига эга бўлган ўзига хос ва бетакрор 
тармоғи бўлиб, ўтроқ аҳоли маданияти билан аралашиб, уйғунлашган маданият 
пайдо бўлиши даври бўлди.