Боҳодир эшов

Умуман олганда эфталитларнинг туркий
халқлар эканлиги ҳамда уларнинг 
ҳақиқий ватани Бақтрия-Тохаристон эканлигини эътироф этувчи олимлар 
кўпчиликни ташкил этади.
Хуллас, ўз даврида эфталитлар йирик давлат тизимини вужудга 
келтирдилар. Улар Ўрта Осиѐ, Шимолий Ҳиндистон, Шарқий Туркистон, 
Шарқий Эронни бирлаштирган улкан давлатга асос солиб, Кушон давлати 
ўрнида ундан ҳам каттароқ ҳудудларни бирлаштирдилар. Эфталитлар 
Эроннинг сосонийлар давлатига, унинг ҳарбий ҳаракатларига қарши тура 
олдилар ҳамда сосонийларнинг Ўрта Шарқдаги ҳукмронлигига чек қўйдилар. 
Эфталитлар сосонийларнинг ички ишларига ҳам аралашиб турдилар, ҳатто 
шоҳлардан қайси бирини сайлаш ва тайинлаш масаласини ҳал қилиш 
уларнинг қўлида эди. Эрон давлати ҳар йили уларга катта миқдорда ўлпон 
тўлаб турган.
Ижтимоий-иқтисодий тарих.
Эфталитлар юқорида эслатилган улкан 
ҳудудда бошқарувни қўлга киритгач обод деҳқончилик воҳаларига, 
ривожланган шаҳар ва қишлоқларга, савдо йўлларига эга бўладилар. Вақт 
ўтиши билан эса маҳаллий аҳоли билан аралашиб кетадилар. Натижада 
бевосита маҳаллий аҳолининг ворисига айланадилар. Шу боисдан 568-569
йилларда Византия императори Юстин II ҳузурида бўлган турк элчиси 
императорнинг ―эфталитлар шаҳарларда яшайдиларми ѐки қишлоқлардами?‖ 
деган саволга «улар шаҳарлик сулолалар, олий ҳазратлари» деб жавоб берган. 
Дарҳақиқат, олиб борилган археологик тадқиқотлар илк ўрта асрлар 
Ўрта Осиѐда шаҳар маданияти тараққий этганлигидан далолат беради. 
Жумладан, V асрда 
Панжикентда
нисбатан қадимгироқ бўлган қишлоқ
ўрнига янги шаҳар барпо этилади. Умумий майдони 18 гектар бўлган бу 
шаҳар VI асрнинг бошларига келиб мустаҳкам ҳимоя тартибига, ибодатхона, 
сарой ва ижтимоий жиҳатдан ажралиб турадиган турар-жойларга эга эди. 
Суғд шаҳарларидан яна бири 
Пойкандда
ҳам қизғин тадқиқот ишлари 
олиб борилган. Янада қадимгироқ даврда (антик) асос солинган ушбу кўҳна 
шаҳар илк ўрта асрлар даврига келиб кенгайиб боради ва V-VI асрнинг 
бошларига келганда уч қисмли йирик марказга айланади ҳамда умумий 
майдони 18 гектарга етади. Пойканд қазишмаларида илк ўрта асрларга оид
кўплаб моддий маданият буюмлари топилган бўлиб, улар ҳақиқатдан ҳам 
Пойканд бу даврда араб манбаларида таърифланганидек,