Боҳодир эшов

Маданий ҳаѐт.
Илк ўрта асрлардаги ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар 
Ўрта Осиѐ маданиятига ҳам таьсир этмасдан қолмади. Бу даврдаги маданий 
ҳаѐт даставвал антик давр маданий аньаналари асосида ривожланган бўлсада, 
Кушон давлати харобаларида бир нечта мустақил давлатлар ва мулкларнинг 
пайдо бўлиши ўзига хос маҳаллий маданиятларнинг пайдо бўлишига имкон 
яратган эди. Илк ўрта асрларда маданиятининг шаклланишига шунингдек, 
қўшни давлатлар аввало, Ҳиндистон, Эрон, Афғонистон, Хитой билан ҳамда 
кўчманчи чорвадорлар билан бўлган алоқалар ҳам муҳим аҳамиятга эга 
бўлган эди. 
Бу давр меьморчилиги Ўрта Осиѐ халқлари ижтимоий ҳаѐтидаги 
ўзгаришларни ўзида акс эттиради. Шаклланаѐтган мулкдорлар тоифаси Ўрта 
Осиѐнинг турли ҳудудларида йирик қальалар қуриб, улар атрофини химоя 
иншоотлари билан ўраб оладилар. Бундай қальалар воҳаларда кўпинча табиий 
тепаликлар устига бунѐд этилган. Бундай қальалар Хоразм, Тохаристон, Суғд, 
Уструшона, Марв ҳудудларидан топиб ўрганилган. Меьморчиликда асосан 
тош, пахса, хом ғишт ва ѐғоч қурилиш материали сифатида ишлатилади. 
Мил.IV-VI асрлар Ўрта Осиѐ халқларининг диний қарашлари 
зардўштийлик, буддавийлик, христианлик ва монийлик диний эьтиқодлари 
билан боғлиқ эди.IV-V асрларга оид зардўштийлик аньаналари билан боғлиқ 
бўлган оташкадалар Қашқадарѐдаги Ерқўрғондан, Панжикент атрофларидан, 
Бухоро воҳасидан топиб ўрганилган. Уларнинг барчасида зардўштийлик 
билан боғлиқ бўлган оссуарий (астадон) лар учрайди. Тадқиқотчиларнинг 
фикрича,бу даврда зардўштийлик динига Ўрта Осиѐнинг марказий ва 
шимолий ҳудудларида сиғинишган бўлса,минтақанинг жанубий ҳудудларида 
буддавийлик дини тарқалган эди. Буддавийлик динининг ибодатхоналари 
Қоратепа, Фаѐзтепа (Термиз), Уштурмулло (Кобадиѐн), Ажинатепа, 

---

140 
Ғишттепа, Қалаикофирниҳон (Тохаристон), Марв кабилардан топиб тадқиқ 
этилган. 
Ўрта Осиѐдаги христианликнинг маркази Марв шаҳри эди. Беруний 
маьлумотларига кўра, Исо пайғамбар туғилганидан 200 йил ўтгач христианлар 
Марвда пайдо бўлган эдилар. ―Тожик халқи тарихи‖ китобида берилишича, 
334 йилдаѐқ Марвда епископлик, кейинроқ эса Митрополия мавжуд эди. 
Говурқальадан христианлик ибодатхонаси қолдиқлари ва христианлар дафн 
этилган қабристон очиб ўрганилган. Суғднинг айрим ҳудудларида (Самарқанд 
ва Панжикент) ҳам христианлик тарқалганлиги ҳақида маьлумотлар бор. 
III асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб Ўрта Осиѐда монийлик дини 
тарқала бошлайди. Айрим тадқиқотчиларнинг фикрича,Монийлик динига 
асосан Шарқий Туркистон ва қисман Чағаниѐн ҳамда Суғд аҳолиси эьтиқод 
қилган. 
Илк 
ўрта асрларда Ўрта Осиѐ халқлари саньати деворий 
суратлар,ҳайкалтарошлик,турли тақинчоқ буюмлари орқали изоҳланади. 
Деворий 
суратлар 
Дилбаржин 
(Авғонистон), 
Варахша, 
Афросиѐб, 
Панжикентдан топиб ўрганилган бўлса, Қуѐвқўрғон, Вахши воҳаси, 
Афғонистондаги 
Чақалоқтепа, 
Ерқўрғондан 
турли 
ҳажмдаги 
ҳайкаллар,заргарлик буюмлари топиб ўрганилган. Умуман олганда, бой 
безаклар, сопол, металл идишлар, деворий суратлар, ҳатто кийимлардаги 
тасвирлар бу даврда Ўрта Осиѐдаги тасвирий саньатнинг ривожидан далолат 
беради. 
Эфталитлар даврида чорвадор аҳоли туркийча сўзлашганлиги 
сабабли,туркий тил тобора кўпроқ ѐйила бошлайди. Бу даврда ўтроқ 
аҳолининг катта қисми суғдий тилда сўзлашар эдилар. Суғд тили ва ѐзуви 
Еттисув,Фарғонадан ўтиб Шарқий Туркистонга қадар етиб боради. Унинг 
―Самарқанд усули‖кенг ѐйилган эди. Бундан ташқари Хоразм, Кхароштий, 
Бухоро ѐзувлари ҳам мавжуд бўлган. Бундай ѐзув ѐдгорликлари 
Зангтепа,Қоратепа, 
Афросиѐб 
харобаларидан, Кофирқальадан 
топиб 
ўрганилган.