Боҳодир эшов

Солиқ тизими. 
Бухоро хонлиги девонхонасида молиявий ва солиқ 
ишлари ҳисоби бўйича махсус дафтарлар мавжуд бўлиб, уларда турли 
солиқлар, ижара тўловлари, маълум маҳсулотлар савдосидан тушган 
даромадлар қайд этиб борилган. Аммо, кўпгина сабабларга кўра, жумладан, 
хон хазинасининг давлат хазинасидан ажратилмаганлиги, кўпчилик 
амалдорларнинг ўзбошимчалиги, тўпланган ўлпонларни ижарага бериш, 
аҳолидан олинадиган солиқларнинг тўсатдан ошиб кетиши кабилар солиқ 
тизимиданги тартибсизликларни келтириб чиқарар эди. Бундай ҳолатда ўлпон 
тўловларининг қаттиқ ўрнатилган меъѐрлари мавжуд бўлмасдан, ягона 
умумдавлат солиқ тизими кўпинча бузилиб турган. 
Таъкидлаш лозимки, белгилаб қўйилган ―шариат‖ ўлпонларига бошқа 
тўловлар қўшилган бўлиб, солиқлар ўлчови нисбатан кучли задагонлар ва 
йирик ер эгаларининг ижтимоий сиѐсатидан келиб чиқиб белгиланган. Солиқ
тўловчиларнинг асосий қисми деҳқонлар бўлиб, сиѐсий беқарорлик давридаги 
иқтисодий инқирозлар туфайли йирик зодагонлар шаҳарликлардан ҳам йирик 
солиқлар ундирганлар. XVI асрда солиқларнинг катта қисми маҳсулот 
сифатида олинган. 
Тарихий манбаларнинг маълумот беришича, шайбонийлар даврида 
бож, ўлпон, солиқ, жарима ва мажбурий тўловларнинг 40 дан ортиқ тури 
мавжуд бўлган. Оддий аҳоли тўловларнинг кўплаб турларини жумладан, ер 
ва сувдан фойдаланганлик учун махсус солиқлар, амалдорлар фойдасига 
тўловлар, феодал мулкларни сақлаш учун ўлпонлар, шаҳар деворлари, 
мачитлар, мадрасалар қурилишлари, суғориш иншоотлари барпо этиш учун, 
йўллар ва кўприклар қурилишлари учун турли тўловларни тўлаганлар.
 

---

262 
Шайбонийлар даврида ижтимоий тузум.