Боҳодир эшов ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи

5-МАВЗУ. IX-XIII АСР БОШЛАРИДА ЎРТА ОСИЁ ХАЛҚЛАРИ ДАВЛАТЧИЛИГИ ТАРИХИ.


1§. Тоҳирийлар ва Саффорийлар давлати .
Маҳаллий зодагонларнинг кучаюви. Мовароуннаҳр ва Хуросонда араб босқинчиларига қарши тинимсиз давом этган халқ харакатлари араб халифалигининг қудратига таъсир кўрсатмасдан қолмади. Бундай ҳаракатлар халифаликнинг сиёсий, ижтимоий-иқтисодий ва маънавий ҳаётини маълум даражада заифлашиб, ўз навбатида бу жараёнлар маҳаллий зодагонларнинг халифаликдаги идора тизимига кириб бориши учун кенг имкониятлар яратган эди.
Таъкидлаш лозимки, Мовароуннаҳрда араблар босқинининг илк давридаёқ бошланган халқ ҳаракатлари Муқанна қўзғолони бостирилгач ҳам тўхтамасдан давом этаверди. Мисол учун, 806 йилда Самарқандда Рофеъ ибн Лайс бошчилигидаги қўзғолон кўтарилади. Шаҳардаги халифанинг ноиби ўлдирилиб, Самарқанд бир мунча муддат қўзғолончилар қўлида бўлди. Қўзғолоннинг кўлами аста-секин кенгайиб унга Фарғона, Хўжанд, Бухоро, Уструшона, Хоразм, Чағаниён ва Хутталён аҳолиси ҳам қўшилди. Кенг кўламда тус олган бу қўзғолон фақат 810 йилдагина, қўзғолон раҳбари Рофеъ ибн Лайс хоинлик йўлини тутиб араблар томонига ўтганидан сўнг бостирилади.
Ундан кейинги йилларда ҳам гоҳ Сўғдда, гоҳ Уструшонада, гоҳ Фарғонада қўзғолонлар бўлиб, улар шафқатсизларча бостирилган бўлса-да, бундай ҳаракатлар халифанинг ноиблари Мовароуннаҳр ва Хуросонни фақат зўравонлик ва қурол кучи билан ушлаб тура олмасликларини кўрсатди. Бундай ҳаракатлардан сўнг халифанинг ноиблари маҳаллий зодагонларни бошқарув тизимига нисбатан кенг миқиёсларда жалб этиш чораларини кўрдилар. Бундай сиёсат юргизиш йўли билан Аббосий халифалари маҳаллий зодагонларнинг мустақилликка бўлган интилишини синдириш ва айнан маҳаллий зодогонлар ёрдамида халқ ҳаракатларини бостиришни режалаштирган эдилар. Айнан шунинг учун ҳам халифа Мансур (754-775 йй) ҳукмронлиги давридан бошлаб ва унинг ворислари халифа Маҳди (775-785 йй) ва Хорун ар-Рашид (786-809 йй) даврларида Мавороуннаҳрнинг турли вилоятларини асосан Бармакийлар ва Сомонийлар хонадонидан бўган, маҳаллий зодагонлардан чиққан вазирлар бошқарганлар. Аммо, бу ҳолат Ўрта Осиёда халифа ҳокимиятини мустаҳкамлашга олиб келмай, аксинча, Ўрта Осиёни араб ҳукмронлигидан озод этиш учун имкониятлар яратилишига туртки бўлди.
Айни пайтда, Эронда ва Ўрта Осиёда шуубийлик (арабларга қарши) ҳаракати кенг қулоч ёйди. IX асрнинг ўрталаридан бошлаб шуубийлик арабларга қарши халқ ҳаракатларининг мавкуравий асосига айланди (бу ҳаракат асосан қишлоқ аҳолиси орасида ёйилган эди). Шунингдек, ушбу ҳаракатга таянган маҳаллий зодагонларнинг араб халифалигидан мустақил бошқарувга интилиши тобора кучайиб борди. Бундай интилиш айниқса, Бармакийлар хонадони орасида ниҳоятда кучли эди. Бармакийларнинг араб халифалиги таъсиридан иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан мустақиллигининг кучайиб кетаётганлигидан хавфсираган Хорун ар-Рашид бу хонадон барча вакилларини ўлдиришга буйруқ берди.
Хорун ар-Рашид халифалик сиёсатини қўллаб-қувватловчиларни кўпайтириш мақсадида мусулмон диндорларининг мавқеини кўтариб юборди. Яъни, мусулмон диндорларига катта миқдордаги ерларни бўлиб берди. Айни вақтда маҳаллий зодагонларни халифа томонга оғдириш сиёсати олиб борилди. Аммо, бундай ҳаракатлар халифалик учун ижобий натижалар бермади. Айниқса, 809 йилда Хорун ар-Рашид вафот этганидан сўнг тахт учун бўлган курашларда яна бир янги хонадон вакиллари тарих саҳнасида пайдо бўлди. Бу Тоҳирийлар сулоласи эди.