Боҳодир эшов ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи

Ижтимоий-иқтисодий ҳаёт. Солиқ сиёсати. Араблар Ўрта Осиёни босиб олгач бу худуддаги ҳамма шахар ва ах,оли жойларида уз кушинларини жойлаштирдилар. Бу харбий кучлар уз вақтида мах,аллий ах,оли устидан назорат қилиб турарди. Араб халифалиги тасарруфига утган Мовароуннахрр х,удудида кўпгина йирик ер эгалари - дех,конларнинг мавкеи аввалги х^олатича сақланиб колди. Улар сиёсий жих,атдан халифа ва ўнинг ноибига буйсўнар эдил ар.
Бутўн VIII аср давомида араб зодагонларининг Деҳқонлар билан тил топишув холлари кучаяди ва айнан мана шу даврда йирик Деҳқон уруг аймоклари қўли остидаги ер-мулкларнинг юкори араб харбий мулкдорига утиши руй беради. Араб кушини таркибига мах,аллих: ах,оли ичидан кўплаб эркаклар мажбуран сафарбар килинди. Х,арбий х,аракатлар натижасида ахрлининг бир кисми халок бўлди, бир кисми асирга олинди. Барча шахар ва кишлокларда уз харбий гарнизонларини жойлаштирган араблар, шу харбий кучларга таяниб ахрлидан турли соликдар ўндиришар, уларни турли жамоа ишларига сафарбар килишар эди.
Араб халифалиги давлат бошқаруви

Халифа

Вазир ул-вузаро

Амир ул-умаро

Давлат ишлари ва давлатни бошқариш

Ҳарбий ишлар ва ҳарбий қўшинлар

Девон ад-дар (кенгаш)

Девон ал-машриқ

Девол ал-хараж

Девол ал-мағриб

Қуръони Карим (ҳқуқий масалалар)

Вилоят ноиблари

амирлар

Йирик ер эгалари ўртасидаги зиддият ва кдрама-кдршилик арабларнинг аралашувига сабаб бўлар ёки мулкнинг бир шахсдан иккинчисига утишини таъминлар эди. Ўрта аср муаллифлари маълумотларига кўра, Деҳқонлар қўли остида кишлок жамоалари бўлиб, бу жамоадан ер олган кишилар хирож тулаганлар. Деҳқонлар мустакил кургонларда ҳаёт кечириб, уларнинг яхши қуролланган харбий бўлинмалари бўлган. Бўндай бўлинмаларнинг аскарлари чокарлар деб аталган. Деҳқонлар халифа ноибининг махаллий ахрли орасидан бўлган вакилига буйсўнадилар. Мехнаткаш ахрли, асосан кадиварлар, кашоварзлар ҳамда қуллар дехкрнларда мавжуд бўлган ер-мулкларнинг маълум улушини ижарага олиб ишлашган ва бўнинг эвазига солик, тулаганлар. Деҳқонлар орасида ер-мулк, шахсий уй-жой ва кургонлар
масаласида низо ва жанжаллар чикиб колса, муаммони халифа х,ал қилган. Хар бир хукукий муаммо ислом конўн-коидаларига биноан куриб чиқилган.
VIII аср ўрталарига келиб Мовароуннахрр худудида сиёсий бошқарув араб халифалиги сиёсий тизимига мослаштирилган эди. Вилоятлардаги хокимлар ва бопща хукмдорларнинг қўли остидаги маъмурий-идора усули уз шаклини саклаб долган буилшига қарамай, хокимларнинг халифа ноибига итоат этишлари шарт эди. Мах,аллий давлат бошликларининг кўпчилиги уз хукуклари ва имтиёзларини саклаб колиш макеадида ислом динини кабўл қилган эди л ар. Ислом динини кабўл килмаган зодагонлар уз мол-мулкларидан махрум этилар ёки катта мивдордаги товон тулар эдилар.
Араблар иқтисодий ҳаётни уз қулларидан чикдрмаслик макеадида босиб олинган худудларда сосонийлар тартибидаги солик, тизимини жорий килдилар. Бўлар асосан куйидагилар эди:

1.