Боҳодир эшов

^
Аммо, 581 йилда Арслон Туба вафотидан сўнг Турк хоқонлари ўртасида 
ўзаро ички кўрашлар авж олиб, урашлар натижасида мамлакат 
 
ичида ах,вол 
кескинлашиб, ик^тисодий таназзул бошланиб кетди.
Айнан мана шўндай кескин вазият шароитида туркий шахзода Абруй 
бошчилигида 585-586 йилларда халк, харакати бўлиб утди - Муҳаммад 
Наршахийнинг маълумот беришича, Абруйнинг кароргохи Пойканд атрофида 
бўлиб, у бой зодагонлар ва савдогарлар устидан катта назорат урнатганлиги 
боис бу тоифа ахрлиси Бухоро вилоятидан крчиб, Туркистон ва Тароз 
атрофига бориб урнашадилар. Крчиб борганлар Турк ҳоқонидан ёрдам 
сураганлар. Натижада турк саркардаси Шери Кишвар бошчилигидаги 
кушинлар кузголонни бостирадилар ва Абруйни улдирадилар.
Ғарбий Турк хоқонлиги. 
Турк хок;онлари ўртасидаги ўзаро кўрашлар 
20 йилдан зиёдрок, давом этиб 603 йилда давлатнинг 2 та: Ғарбий ва Шаркий 
кисмларига бўлиниб кетиши билан якунланди. Шаркий Турк ҳоқонлиги 
Мўғулистон худудларини, Ғарбий Турк ҳоқонлиги эса, Еттисув, Чу водийси, 

---

143 
Волга, Кубаннинг куйи к;исми, Иртиш, Ишим дарёси буйидаги ерлар, Ўрта 
Осиё ва Шарқий Туркистоннинг бир кисмини уз ичига олган. Ҳоқонлар 
Шегуй ва Тўн ябғу даврларида Ғарбий Турк хоқонлиги вақтинчалик 
ривожланиш жараёнларини бошдан кечирди. Бу даврда ҳоқонликнинг 
худудлари кенгайди, давлат бойиди ва харбий қабила зодагонларининг мавкеи 
кучайиб улар ҳоқонлар хокимиятидаги харбий муваффакиятларни таъминлаб 
турдилар. Шагуй Ғарбий ҳоқонликнинг шаркий чегараларини Олтой қилиб 
белгилади ва уз хокимиятини Тарим хавзаси ва шаркий Помир олдигача 
чузишга муваффак бўлди. Тўн ябғу (Тўн Баходир) ҳоқонликнинг ғарбий 
худудларида фаол сиёсат олиб бориб хоқонликнинг кишки кароргохини Чу 
дарёси вохасидаги йирик савдо ҳунармандчилик маркази бўлган Суёбга 
(хозирга Тукмок якинидаги Окбешим кухна шахри), ёзги кароргохини эса 
Исфижоб якинидаги Мингбўлокка,озирги Туркистон шахри якинида) 
кучиради. Тўн ябгўнинг янги юришлари туфайли ҳоқонлик чегараси 
Амударёнинг юкори окимларидан Хиндикушгача чузилади.
Тўн ябғу хукмронлиги даврида амалда мустакил бўлган Ўрта Осиё 
давлатлари устидан нисбатан каттик сиёсий назорат урнатилади. Чўнки бу 
давлатларнинг вассаллиги факат улпон тўлаш билан чегараланар эди. 
Исфижобдан Тошкент вохасигача, шимолда Жанубий Афгонистон ва 
шимоли-ғарбий Покистонгача бўлган худудларга ҳоқон Тўн ябгўнинг 
ишончли вакиллари - тудўнлар юборилиб, улар соликлар йигиш ва ҳоқон 
кароргохига юбориладиган улпонларни каттик назоратга олдилар. Махаллий 
хокимларга уларни ҳоқонлик маъмурий бошқарувига кушилганлик рамзи 
сифатида турк ўнвонлари берилди. Шу билан биргаликда Тўн ябғу нисбатан 
кучли бўлган махаллий хукмдорлар билан шахсий мўносабатларини 
мустахкамлашга харакат килди. Манбаларда Тўн ябгўнинг Самарканд 
хокимига уз қизини хотинликка берганлиги хаки да маълумот бор. Хитой 
манбаси Тўн ябғу ҳақида маълумот берар экан шўндай хабар беради: 'Тарб 
варварлари хали хеч качон бўнчалик кудратли бўлган эмас".
Ўта яккахокимлик хусусиятига эга бўлган Тўн ябғу бошқаруви - талон-
тарожчилик урушлари натижасида бойиб кетган қабила зодагонлари орасида 
норозилик харакатларини кучайтириб юборди. Бошланиб кетган ўзаро 
кўрашларни бартараф этишга харакат қилган Тўн ябгўнинг тогаси Қул 
Баходир жиянини улдириб узини Қул Элбилга ҳоқон деб эълон кдлади. Аммо, 
қабила 
бошликларининг 
айримлари 
бопща 
даъвогарни 
қуллаб-
Кувватлаганлари туфайли яна қабилалараро кўрашлар бошланиб кетади. 630-
634 йилларга келиб ҳоқонлик узининг Сирдарёнинг ғарбидаги Ўрта Осиё 
мулкларидан махрум бўлди. Ғарбий турк ҳоқонлигининг асоси бўлган дулу ва 
нушуби қабилалари ўртасида ўзаро кўрашлар авж олиб кетди.
634 йилда нушиби қабиласи томонидан қуллаб-қувватланган Ишбара
Элтериш Шер ҳоқон хокимият тепасига келди. У х,арбиишаъмурий тартиб
 
бўлган