Боҳодир эшов

Ижтимоий-иқтисодий тарих.
Эфталитлар юқорида эслатилган улкан 
ҳудудда бошқарувни қўлга киритган обод деҳқончилик воҳаларига, 
ривожланган шаҳар ва қишлоқларга, савдо йўлларига эга бўладилар. Вақт 
ўтиши билан эса маҳаллий аҳоли билан аралашиб кетадилар. Натижада 
бевосита маҳаллий аҳолининг ворисига айланадилар. Шу боисдан 568-569
йилларда Византия императори Юстин II ҳузурида бўлган турк элчиси 
императорнинг “эфталитлар шаҳарларда яшайдиларми ёки қишлоқлардами?” 
деган саволга «улар шаҳарлик сулолалар, олий ҳазратлари» деб жавоб берган. 
Дарҳақиқат, олиб борилган археологик тадқиқотлар илк ўрта асрлар 
Ўрта Осиёда шаҳар маданияти тараққий этганлигидан далолат беради. 
Жумладан, V асрда 
Панжикентда
нисбатан қадимгироқ бўлган қишлоқ
ўрнига Янги шаҳар барпо этилади. Умумий майдони 18 гектар бўлган бу 
шаҳар VI асрнинг бошларига келиб мустаҳкам ҳимоя тартибига, ибодатхона, 
сарой ва ижтимоий жиҳатдан ажралиб турадиган турар-жойларга эга эди. 
Сўғд шаҳарларидан яна бири 
Пойканда
ҳам қизғин тадқиқот ишлари олиб 
борилган. Янада қадимгироқ даврда (антик) асос солинган ушбу кўҳна шаҳар 
илк ўрта асрлар даврига келиб кенгайиб боради ва V-VI асрнинг бошларига 
келганда уч қисмли йирик марказга айланади., ҳамда умумий майдони 18 
гектарга етади. Пойканд қазишмаларида илк ўрта асрларга оид кўплаб 
моддий маданият буюмлари топилган бўлиб, улар ҳақиқатдан ҳам Пойканд бу 
даврда араб манбаларида таърифланганидек,
“Мадина-ат-тужжор”
-
“Савдогарлар шаҳри” бўлганлигидан далолат беради. 
Илк ўрта асрлар даври ижтимоий-иқтисодий ҳаётда муҳим аҳамиятга 
эга бўлган йирик марказлардан (эҳтимол, пойтахт шаҳарлардан) бири 
Бухоро
эди. Тўғри тўртбурчак шаклдаги Ушбу шаҳарнинг асоси 21 гектар бўлиб, бу 
ерда мустаҳкам ҳимоя иншоатлари, ҳукмдор саройи, мафкуравий иншоатлар, 
турар-жой қолдиқлари очиб ўрганилган. Топилган моддий маданият 

---

136 
буюмлари Бухоро илк ўрта асрлардан бошлаб Ўрта Осиёнинг йирик маданий 
ва иқтисодий марказларидан бири бўлганлигидан далолат беради.
Шунингдек бу даврда шаҳарнинг еттита дарвозаси бўлиб, бу ҳолат унинг 
муҳим савдотранзит йўли устида жойлашганлигидан далолат беради. Бу 
даврда