Bo‘lib, «Maxsus pedagogika» fani namunaviy dasturi asosida yaratilgan

7.2.Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni mehnat tarbiyasi 
Eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan  bolalarning  mehnat  tarbiyasi  juda 
murakkab,  ko‘p  qirrali  jarayon  bo‘lib,  bolalarni  turli  mehnat  faoliyatiga  jalb 
qilish  ko‘zda  tutilgan.  Mehnat  tarbiyasi  maqsadi  o‘sib  kelayotgan  avlodga 
qo‘yiladigan  talablar  va  eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan  bolalarning  rivojlanishiga 
qarab  belgilanadi.  Bunday  maqsadlarga  kar  va  zaif  eshituvchi  o‘quvchilarning 
psixologik  g‘oyaviy  tayyorgarligi  kiradi.Birlamchi  nuqsonni  еngish  uchun  bir-
biri  bilan  uzviy  bog‘langan  mana  shu  vazifalarni  еchish  eshitishida  nuqsoni 
bo‘lgan bolalarning umumiy rivojlanishiga, ularning mehnatga tayyorgarligiga 
va mehnatga astoydil yondashishiga qaratilgan.Surdopedagoglarnig izlanishlari 
shuni  ko‘rsatdiki,  nutqi  rivojlanmaganligi  sababli  eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan 
bolalarning  gapirish  hamda  fikrlash  qobiliyati  zaif  bo‘lganligi  sababli 
mehnatga  vijdonan  yondashishi  mumkin.  Kar  va  zaif  eshituvchi  bolalarning 
qobiliyatiga  qarab  o‘qituvchilar  shunday  ish  olib  borishlari  kerakki,  ular 
zaifligini  еngib  mehnatga  o‘rgansinlar.  Eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan 
bolalarning  mehnatga  psixologik qarashlari  har  bir ishni sidqidildan bajarishga, 
boshqalarga  kerak  bo‘lishga,  butun  kuchini  xohishi  bilan  berilgan  vazifani 
tushunib  bajarishga  qaratilgan.  Eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan  bolalarning 
psixologik  tayyorgarligi  o‘quvchilarning  xalq  uchun  foydali  mehnat  bilan 
shug‘ullanishiga  yordam  beradi.  Yuqori  sinfdagi  kar  va  zaif  eshituvchi 

---

159 
 
o‘quvchilarning  mehnat  faoliyatini  o‘rganish  bir  qancha  guruhlarning  ajralib 
chiqishini ko‘rsatadi. 
Jamoa bo‘lib ishlashga moyil o‘quvchilar mehnatda o‘zining shiori uchun 
muvaffaqiyat keltirishga harakat qiladilar.  Sinfiga, guruhiga  yoki  o‘z o‘rtoqlari 
bilan  birga  bo‘lishga  harakat  qiladilar.  Shaxsiy  moyillikka  ega  yuqori  sinf 
o‘quvchilari  nazariy  qiziqishlari  yoki  nazariy  faoliyatlarining  natijasidan  kelib 
chiqqan  holda  shaxsning  kerakligiga  ular  tomonidan  baho  beriladi.  Eshitishida 
nuqsoni  bo‘lgan  bolalarning  umumiy  moyilliklari  kamroq  uchraydi.  Bu 
shundan  dalolat  beradiki,  maktab  pedagogik  jamoasi  bunday  moyillikning 
kerakligini  tushuntirishi  zarur.  Eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan  o‘quvchilarning 
mehnatga nazariy tayyorgarligi va mehnat faoliyatida kerakli bo‘lgan fanlarni, 
rejalashtirish ishini tashkil qilish kabilar va texnik tayyorgarlik (arralash, kesish, 
randalash 
va 
boshqalar) 
kiradi.Surdopedagoglarning 
(A.P.Gozova, 
V.A.Lodavis,  T.S.Zikova,  L.A.Novoselov  va  boshqalar)  ishlarida  kar  va  zaif 
eshituvchi  o‘quvchilarning  mehnatni  o‘rganish  ko‘nikmalarini  oshirish 
ko‘rsatilgan.  Kar  va  zaif  eshituvchilarni  mehnat  faoliyatiga  o‘rgatish 
eshituvchilarga  qaraganda  katta  qiyinchiliklar  bilan  o‘tadi.  Bu  ularning 
eshitish  zaifligi  anatomofiziologik  funksiyalarning  buzilishi,  asosan, 
vostibulyar apparatning buzilishidan kelib chiqadi. 
Eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan  bolalarning  mehnat  tarbiyasiga  korreksiya 
vazifalari qo‘yilgan bo‘lib,  birlamchi  nuqsonlarni  еngishdan  iborat.  Shunday 
qilib,  mehnat  tarbiyasining  maqsadi  o‘quvchilarning  mehnat  tayyorgarligini 
kuchaytirishdan iborat. 
Eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan  bolalarning  mehnat  tarbiyasi  mazmuni  turli 
mehnat  faoliyatida  aks  etadi.  O‘quv  ishlari  maktab  dasturida  ko‘rsatilgan 
bilimlarni  o‘zlashtirishga  qaratilgan.  U  o‘quvchilarning  dunyoqarashlari  va 
amaliy  rivojlanishiga  yordam  beradi.  Bilimlarni  faol  o‘rganish  surdopedagog 
tomonidan  olib  boriladi.Har  qanday  mehnat  kabi  o‘qish  jismoniy  kuchning 
ketishi  bilan  bog‘liqdir.  Shuning  uchun  o‘quvchilar  irodali  bo‘lishi  talab 
qilinadi. Intellektual mehnat o‘quvchining o‘zini o‘zgartirishi aqlan rivojlanishi 

---

160 
 
bilan  ajralib  turadi.  Maxsus  maktablarda  bilim  berish  nutqni  rivojlantirish 
bilan  birga  olib  boriladi.Boshlang‘ich  maktablardanoq  o‘quvchilar  birlamchi 
bilimlarni egallaydilar. Ular tabiat, atrof-muhit haqida tushuncha oladilar. Tabiat 
hodisalarining  o‘xshashligi,  qarama-qarshiligi  va  bog‘liqligini  o‘rganadilar. 
Eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan  bolalarning  keyingi  bosqich  darslarida  umumiy 
ta’lim bilimlarini oshirish uchun bir qancha o‘quv dasturlaridan foydalaniladi. 
Tarix,  matematika  darslari,  texnik  bilimlar  mehnatga  muhabbat  shakllanishi 
uchun  yordam  beradi.  Gumanitar  fanlar  mehnatning  umumiy  qiymatini, 
mehnatning xususiyatini ochishni o‘rgatadi. 
Eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan  bolalarni  mehnatga  o‘rgatish  vazifalari 
quyidagilardan iborat:  
1.  O‘quv  faoliyatining  asta-sekin  o‘zgarishi  o‘quv  mashg‘uloti 
davomida o‘quvchining fikrlashi rivojlanishiga yordam beradi. 
2.  O‘quv  bilimlarini  o‘zlashtirish  jarayonida  mehnat  qilishga  o‘rganish 
va nutqi hamda eshitish qobiliyatini rivojlantirish. 
3.  Darslarda aqliy mehnatni rivojlantirish  
Kar  va  zaif  eshituvchi  o‘quvchilarning  mehnat  tarbiyasi  maxsus  fan 
bo‘lib,  o‘quv  rejasiga  kiritilgan.  Maxsus  darslardagi  mehnat  alohida  jarayon 
bo‘lib,  eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan  bolalarning  ta’lim-tarbiyasi  bilan  uzviy 
bog‘liq.  Mehnat  o‘quvchilarning  boshlang‘ich  bilimlarini,  mehnat  tajribalarini, 
texnik 
fikrlashlarini 
rivojlantirishga 
qaratiladi. 
Tarbiya 
jarayonida 
o‘quvchilarning  mehnatga  muhabbat,  berilgan  ishga  sidqidildan  yondashishi 
ko‘zda  tutilgan.  Mehnat  tarbiyasi  o‘quv  dasturiga  kiritilgan  bo‘lib,  maqsad, 
mazmun,  uslub,  ish  turlari  o‘qish  jarayonining  turli  bosqichlarida  bajariladi. 
Mehnat darslari umumta’lim predmetlari bilan birgalikda olib boriladi. 
Kar va zaif eshituvchi bolalarning mehnati maxsus darslarda qobiliyatiga 
qarab  bo‘linadi.  Bir  tomondan,  aqliy  mehnat  bo‘lib,  turli  bilimlarni 
o‘quvchilarning  o‘zlashtirishi  bo‘lsa,  ikkinchi  tomonidan,  zaif  eshituvchi 
bolalarning  ta’limini yosh  bosqichlariga  qarab  tashkil  qilishdir.  Shular  qatorida 
tashkilotlarda  ishlash,  mahsulot  tayyorlashga  rahbarlik  o‘qituvchi  tomonidan 

---

161 
 
to‘g‘ri olib borilishi lozim. 
Kar va zaif eshituvchi bolalar mehnatga turli shakllarda o‘rgatiladi, eng 
asosiylaridan biri dars hisoblanadi. Shu bilan birga, korxonalarga ekskursiyalar 
uyushtiriladi.  Eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan  bolalarning  umumiy  mehnati  turli-
tumanligi,  xalq  uchun  kerakli  faoliyat  bilan  shug‘ullanishi,  sinf  hayotida  faol 
qatnashuvidan iborat. U maishiy korxonalarda ishlashga bo‘linadi. 
Maishiy  mehnat  oddiy  mehnat  turi  bo‘lib,  unga  hamma  o‘quvchilar  jalb 
etiladi.  Har  doim  maishiy  xizmat  bilan  shug‘ullanish,  o‘quvchilarning  maxsus 
o‘quv-tarbiya  muassasalarida  olib  boriladi.  U  o‘quvchilar  uchun  ham  uy,  ham 
maktab  hisoblanadi.  Maishiy  xizmat  eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan  bolalar 
uchun  xos  va  katta  ahamiyatga  ega.  U  o‘quvchilarda  buyumlarni 
ehtiyotkorlik  bilan  ishlatish,  bir-biriga  yordam  berish,  berilgan  ishni 
sidqidildan bajarish xususiyatlarini shakllantiradi. 
Maishiy  xizmat  kar  va  zaif  eshituvchi  bolalar  uchun  qimmatli 
hisoblanadi.  Chunki  u  har  doim  tirishqoqlikni  tarbiyalaydi.  Kar  va  zaif 
eshituvchi maktab o‘quvchilarida maishiy xizmat o‘z-o‘ziga xizmat qilish va 
mehnat  darslarida  olib  boriladi.  O‘z-o‘ziga  xizmat  qilish  ishlariga  quyidagilar 
kiradi: 
-  shaxsiy  gigiena,  kiyimlarni  toza  tutish,  xonalarni  yig‘ishtirish, 
ovqat  tayyorlash,  idish-tovoqlarni  yuvish,  o‘ziga  kerak  bo‘lgan  narsalarni 
tayyorlash va ta’mirlash. 
O‘z-o‘ziga  xizmat  qilish  quyidagi  sanitariya-gigiena  rejimiga  rioya 
qilishni  o‘z  ichiga  oladi:  sinfning,  kabinet  va  mehnat  xonalarining 
ozodaligini  saqlash,  o‘simliklarni  parvarish  qilish,  jonli  burchakdagi 
hayvonlarni  parvarishlash.  O‘z-o‘ziga  mehnat  qilish  qo‘l  mehnati  yoki 
mexanizmlashgan,  oson  va  qiyin,  individual  yoki  guruhli  bo‘lishi  mumkin. 
Mehnat 
qilish 
ko‘nikmalari  do‘stlariga,  katta  sinf  o‘quvchilari  va 
surdopedagogga taqlid qilish bilan o‘zlashtiriladi. 
Muhimi  tarbiyalanuvchining  qilgan  ishi  haqida  gapirib  berishdir.  Kar 
va  zaif  eshituvchi  bolalarning  o‘z-o‘ziga  xizmat  qilishi  mehnat  darsidan 

---

162 
 
tashqari mashg‘ulotlarda kengaytiriladi va boyitiladi. Bu mashg‘ulotlarda 
o‘quvchilarni  ovqat  qilish,  idish-tovoqlarni  toza  tutish,  kiyimlarni  ozoda 
tutish  va  boshqa  mehnat  turlari  bilan  tanishtiriladi.  Agar  maishiy 
xizmat  butun  maktab  faoliyatini  o‘z  ichiga  olib,  o‘quvchilar  o‘z-o‘zini 
boshqarishsa,  katta  tarbiyaviy  ahamiyatga  ega  bo‘ladi.Kar  va  zaif 
eshituvchi  bolalarning  o‘z-o‘ziga  xizmat  qilishining  asosiy  shakllaridan 
biri  navbatchilikdir.  U  maktab-internatda  intizomni  ushlab  turishga, 
o‘quvchilarning mustaqil, intizomli bo‘lishiga yordam  beradi.  Maktab-internat 
bo‘yicha navbatchilar maktab qoidasiga rioya qilib,  o‘quvchilarning  tashqi 
ko‘rinishi  hamda  maktab  jihozlari  sarishtaligini  nazorat  qiladilar.  Odatda, 
navbatchilar  maktab,  sinf,  internat,  guruhlar  bo‘yicha  belgilanadilar.  Kar 
va  zaif  eshituvchi  bolalarning  navbatchilik vaqtidagi  bilim  va  ko‘nikmalari 
boshqa  qiyin  shakldagi  mehnat  orqali  mustahkamlanadi.  Bular  –  shanbalik  va 
yakshanbaliklarda  maktab  hududini  tozalashdir.Kar  va  zaif  eshituvchi 
bolalarning  korxonalarda  qiladigan  mehnati  xalq  iste’mol  mollarini 
tayyorlashdan  iborat.  Korxona  mehnati  o‘quvchilarning  har  tomonlama 
rivojlanishida  muhim  o‘rin  tutadi.  U o‘quvchilarning amaliy  tajribasini oshiradi, 
texnik ma’lumotlarini kengaytiradi, bilimlarni chuqur o‘zlashtirishga, yordam 
beradi. Shu bilan birga, korxona mehnati o‘quvchilarda intizomni, tirishqoqlikni, 
asrash-avaylash sifatlarini takomillashtiradi. 
-  Kar  va  zaif  eshituvchi  bolalarning  korxona  mehnati  mehnat 
ta’limining  bo‘linmas  qismidir.  Umummehnat,  umumtexnik  va  maxsus 
tayyorgarlikda  keng  qo‘llaniladigan  korxona  mehnati  o‘quvchilarni  mehnati 
jarayonining  bo‘g‘inlari  bilan  tanishtiradi.Korxona  mehnati  jarayonini  tahlil 
qilishga  o‘rgatadi  va  eshitadiganlar  bilan  muloqotda  bo‘lishni  ko‘zda  tutadi. 
Eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan  o‘quvchilarning  ijtimoiy  o‘sishi  uchun  maxsus 
maktablarning  o‘quv  rejasiga  2-sinfdan  1-11-sinfgacha  jamoa  va  korxona 
mehnati majburiy kiritiltan. Jamoa va korxona mehnati mazmuni jihatidan turlicha 
bo‘lib,  u  maktab  jamoasiga  atrofdagi  odamlarga,  korxonalarga,  muassasalarga 
foyda keltiruvchi mehnat turlariga bo‘linadi.Jamoa va korxona mehnatini tashkil 

---

163 
 
qilishda  maxsus  maktablarning  moddiy-texnika  bazasidan,  o‘quv  korxona 
tashkilotlaridan,  zavod  va  fabrikalardan  foydalaniladi.  Mehnatning  keng 
tarqalgan  turi  bu  korxonalarning  ayrim  buyurtmalarini  bajarishdan  iborat. 
Buning  uchun  maktab  mehnat  xonalarida  o‘quvchilarga  mos  ish  tanlab  olinadi, 
qo‘l  va  stanok  mehnati  texnologiyasi  o‘rganiladi.  Mahsulotning  sifati, 
buyurtmani  ishlab  chiqish  muddati  rejalashtiriladi.Eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan 
o‘quvchilarning  jamoa  va  korxona  mehnati  amaliyoti  shuni  isbotlaydiki,  haq 
to‘lovchi  mehnat  bilan  tekin  mehnat  uzviy  bog‘liq  bo‘lib,  o‘quvchilarning 
pullari  jamoa  hamda  shaxsiy  talablarga  ishlatiladi.  Eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan 
bolalarni  shaxsiy  va  jamoa  foydali  mehnatiga  jalb  qilish  ularni  jamoaga 
kerakligini his qilishga o‘rgatadi. Mehnat jarayonida o‘quvchilar hayotni yaxshi 
tushunadilar.