Bo‘lib, «Maxsus pedagogika» fani namunaviy dasturi asosida yaratilgan

1-bosqich  –  davlatimiz  qonunlari  haqidagi  elementar  tasavvurlarni 

---

154 
 
shakllantirish; 
2-bossich  –  qonun  va  qoidalar  ijrosiga  ongli  munosabatni 
mustahkamlash, o‘z ishlariga shaxsiy javobgarlikni shakllantirish; 
3-bosqich  –  fuqarolarning  huquq  va  burchlari,  qonunga  munosabati 
haqidagi umumiy tasavvurlarni shakllantirish. 
Har bir bosqich alohida yosh uchun mo‘ljallangan. Huquqiy tarbiyaning 
barcha  metodlarini  ikki  guruhga  bo‘lish  mumkin:  so‘zli  va  amaliy 
faoliyatli. 
So‘zli  metodlarga  –  suhbat,  tushuntirish,  ma’ruza;  amaliy  faoliyatga  esa 
o‘yin, pedagogik talablar kiradi. 
Huquqiy  tarbiya  shakllari  turlichadir:  darslar,  to‘garaklar,  o‘quv 
konferensiyalari,  mehnat  qahramonlari  bilan  uchrashuv,  huquqiy  bilim 
klublarini  tashkil  etish,  savol-javob  kechalarini  o‘tkazish,  moddalarni 
o‘qish, teleko‘rsatuvlar ko‘rish. 
Ekologik tarbiya. 
Insonning   tabiatga  bo‘lgan  munosabati  uning  axloqiyligining 
ko‘rsatkichidir.  Tabiat  –  boylik  xazinasi,  insonning  ma’naviy  va  jismoniy 
yangilanishining manbai, nafosatli rivojlanishi vositasidir. 
Ekologik  tarbiyaning  asosiy  maqsadi  tabiatga  va  tabiiy  boyliklarga 
nisbatan  ehtiyotkorlik  va  javobgarlik  munosabatini  shakllantirishdir. 
Bunga  bog‘liq  eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan  bolalar  maktabi  oldiga  quyidagi 
vazifalar  qo‘yilgan.  O‘quvchilarga  ilmiy-ekologik  bilimlar  berish; 
ekologik madaniyatni tarbiyalash, ekologik bilimlarni tashviqot qilish. 
Ekologik  bilimlarga  quyi  va  o‘rta  sinflarda  katta  e’tibor  beriladi. 
Atrof-olam  bilan  tanishish,  tabiatshunoslik,  nutq  o‘stirish,  o‘qish 
darslarida  o‘quvchilar  Respublikamizning  tabiat  boyliklari,  hayvonot  va 
o‘simliklar olamining hayoti, inson va tabiat munosabati haqida bilim oladi. Bu 
bilimlar  “inson  –  atrof  muhit”  tizimining  komponentlarini  tushunishga  va 
o‘quvchilarni tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha ijtimoiy foydali faoliyatni olib 
borish zarurligini tushunishga tayyorlaydi.  

---

155 
 
Yuqori  sinf  dasturlarida  ekologik  muammolar  umumiy  tarzda  beriladi. 
Turli  o‘quv  fanlarida  “Inson-jamiyat-tabiat”  tizimining  alohida  tomonlari 
yoritiladi.  Masalan,  biologiya  darslarida  biosferadagi  hayotni  tashkil  etishning 
ekologik  asoslari  ko‘rib  chiqiladi.  Mehnat  ta’limi  fizika,  ximiya,  zamonaviy 
sanoat ishlab chiqarishning ekologik muammolariga qaratadi. 
O‘quvchilarga  global  ekologik  muammolar  (yerni  radiofaol 
zararlanishidan saqlash, tabiiy boyliklarni tejash haqidagina emas, balki bolalar 
yashayotgan  va  o‘qiyotgan  joy  uchun  dolzarb  bo‘lgan  muammolar  (suv 
havzalarni 
sanoat 
chiqindilari 
bilan 
ifloslanishidan 
saqlash, 
zararkunandalarga qarshi kurashish) haqida ma’lumot beriladi. 
O‘quvchilarda tabiatga ehtiyotlik bilan munosabatda bo‘lish o‘lkashunoslik 
ishlari  yordamida  shakllantiriladi  (ekskursiyalar,  ona  tabiat  haqida  materiallar 
yig‘ish). Maxsus maktablarda yosh naturalistlar to‘garaklari tashkil etiladi. 
Jinsiy tarbiya. 
O‘g‘il  bolalar  va  qizlar  o‘rtasidagi  o‘zaro  munosabatni  shakllantirish  – 
axloqiy muammo. Shuning uchun jinsiy tarbiya axloqiy tarbiyaning asosiy qismi 
sifatida  ko‘rib  chiqiladi.  Turli  yosh  bosqichlarida  turli  vazifalar  hal  qilinadi. 
Kichik  maktab  yoshidagi  eshitishida  nuqson  bo‘lgan  bolalarning  jismoniy 
rivojlanishi  uchun  to‘la  sharoitni  yaratib  berish  kerak.  Oila-maktab-internat 
sharoitida  bolalarda  sog‘liqni  saqlash  va  ish  qobiliyatini  ushlab  turishi  uchun 
gigienik  malakalar  ishlab  chiqiladi.  “Boshlang‘ich  maktabda  gigienik  ta’lim 
va  tarbiya”  tavsiyalarida  o‘quvchilar  ta’lim  va  sinfdan  tashqari  faoliyat 
jarayonida egallashi kerak bo‘lgan gigienik va tibbiy bilimlar xarakteristikasi 
berilgan. 
Jismoniy tarbiya. 
Jismoniy  tarbiya  organizmni  jismoniy  jihatdan  sog‘lomlashtirishga, 
o‘quvchilarni  jismoniy  xususiyatlarini  rivojlantirishga,  aqliy  va  jismoniy 
mehnatga 
tayyorgarligini 
ta’minlashga 
yo‘naltirilgan 
tizimlilik 
jarayondir.Insonning  istalgan  faoliyati  jarayonida  u  ko‘ruv,  eshituv  teri-daktil 
analizatorlari bilan birgalikda ish yuritadi.Inson organizmi bir butun tizim bo‘lib, 

---

156 
 
faoliyat  jarayonida  analizatorlardan  birining  shikastlanishi  boshqa  faoliyat 
turlariga  ham  o‘z  ta’sirini  ko‘rsatadi.  Eshitishning  buzilishi  nafaqat  nutqiy  va 
ruhiy  xususiyatlarning  rivojlanmasligiga  olib  keladi,  balki  inson  harakatidagi 
o‘zgarishlarga  ham  o‘z  ta’sirini  ko‘rsatadi.Motor  analizatorining  reseptorlik 
vazifasi  inson  organizmining  barcha  asab  faoliyatini  boshqaradi.  Shuning 
uchun 
eshitishida 
nuqsoni 
bo‘lgan  bolalarda  vegetativ  tizimning 
qat’iyatsizligi,  ya’ni  ularning  yurish-turishida  qo‘zg‘aluvchilik,  impulsivligi, 
toliqish,  emotsional  doirada  qat’iyatsizlik  paydo  bo‘ladigan  o‘zgarishlar 
kuzatiladi. 
Kar  va  zaif  eshituvchi  bolalarda  harakat  analizatorlar  funksional 
holatining  pasayishi  yurak-nafas  olish  tizimining  zaiflashuviga  olib  keladi, 
o‘quvchilarda  yurak qisqarishi  tezlashadi va nafas olishi sekinlashadi,  jismoniy 
zo‘riqishda  organizmda  fiziologik  reaksiyalarning  oshishi  kuzatiladi. 
Surdopedagog  olimlarning  kuzatishlari  shuni  ko‘rsatdiki,  eshitishida 
nuqsoni 
bo‘lgan 
bolalarning 
jismoniy 
rivojlanishi 
eshituvchi 
tengdoshlarinikidan  deyarli  farq  qilmaydi 
65
(bo‘yi,  og‘irligi,  ko‘krak 
qafasining  aylanasi).Eshitishida  nuqson  bo‘lgan  bolalar  rivojlanishi 
jismoniy  xususiyati  juda  past  darajada  bo‘ladi.  Eshitishning  buzilishidan, 
asosan,  aniqlik,  muvozanat  va  harakat  koordinatsiyasi,  quvvat-tezlik 
xususiyatlari  azob  chekadi.  Ularning  rivojlanishi  bir  xil  emas.  Quvvat  tezlik 
xususiyatlari  me’yordan  bilinmas  holda  farq  qiladi  (5-10%  orqada  qoladi).  Kar 
va  zaif  eshituvchi  bolalarlarda  harakat  koordinatsiyasi  va  aniqligi 
me’yoridan  ortiq  darajada  orqada  qoladi  (15-20%”ga).Muvozanat  vazifasi 
murakkab  bo‘lib,  unda  bir  qancha  analizatorlar  katnashadi  (ko‘ruv,  harakat  va 
taktik).Eshitishida 
nuqsoni 
bo‘lgan  o‘quvchilarning  ko‘pchiligida 
muvozanatni  saqlashni  ta’minlovchi  vestibulyar  apparat  faoliyatida 
buzilish  kuzatiladi.  Kar  va  zaif  eshituvchi  o‘quvchilarda  muvozanatning 
                                                           
65
 
Embracing Diversity: Toolkit for Creating Inclusive, Learning-Friendly Environments 
Specialized Booklet 3 Teaching Children with Disabilities in Inclusive Settings Published in 
2015 by the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization 7, place de 
Fontenoy, 75352 Paris 07 SP, France
 

---

157 
 
rivojlanishi  darajasi  me’yordan  3-5  marta  orqada  qoladi.Harakatlarning 
pasayishida  asosiy  sabablardan  biri  bajarilayotgan  harakatlar  haqida  so‘zli 
informatsiyalarning 
chegaralanganligi 
hisoblanadi.Bola 
bilan 
istalgan 
harakatni  bajarish  funksiyasi  tashkillashtiriladi.  Eshitishida  nuqsoni 
bo‘lgan  bolalarni  eshituv  analizatori  tomonidan  tekshirish  mutlaqo 
bo‘lmagan yoki juda zaif. Kinestetik hissiyot harakatni tekshirishni o‘z ichiga 
olgan  bo‘lsa-da,  lekin  o‘zi  eshitishning  pasayishidan  jabrlanadi.  Bu  esa, 
eshitishida  nuqson  bo‘lgan  bolalarning  harakatini  bajarish  jarayonida 
ortiqcha  shovqin  kelib  chiqishiga,  harakatlarning  sekinlashishi  va 
sur’atsizligiga  olib  keladi.  Bu  yurish-turishda  yaqqol  ko‘zga  tashlanadi. 
Bolalar  qadamlarini  keng  tashlashda  qadamlarning  assimmetriyasi  kuzatiladi, 
korpusning  qimirlashi  ajratilgan  еtishmovchiliklardan  ko‘pchiligi  yugurishda 
ham  kuzatiladi,  oyoqlar  ortiqcha  harakat  qiladi,  tana  oldinga  egilgan 
bo‘ladi.Yugurish  “yiqilayotgan”  tusda  bo‘ladi.  Kar  va  zaif  eshituvchi 
o‘quvchilarda  yugurganida  qo‘llarining  harakati  beo‘xshov  bo‘ladi  –  ular 
egilmaydilar.Eshitishida  nuqson  bo‘lgan  bolalarning  rivojlanishi  xususiyatlari 
tarbiyalanuvchiga  mos  yakka  yondashishga  yordam  beradi  va  karlik  o‘rnini 
to‘ldirish, salbiy ta’sirini bartaraf qilish uchun shart-sharoit yaratib beradi. 
Estetik tarbiya. 
Estetik  tarbiya  maqsadga  yo‘naltirilgan,  o‘quvchilar  nafosat  tuyg‘usini 
rivojlantirishda  doimiy  ta’sir  ko‘rsata  oladigan,  tabiat  go‘zalligini  tushuna 
oladigan, san’at, jamiyat, badiiy qarash va badiiy ijod qobiliyatini rivojlantirish 
jarayonini  o‘z  ichiga  olgan  tarbiyadir.Maktab-internatlarda  o‘quvchilarga  estetik 
tarbiya  berilganda,  estetik  tarbiyaning  ilmiy  pog‘onalari  va  uning  o‘ziga  xoslik 
tomonlariga qarab ish olib boriladi. Estetik tabiatni to‘la anglab еtishga intilish, 
inson  va  uning  qo‘li  bilan  dunyoga  kelgan  ishlarni  anglash,  xatti-harakat  va 
o‘ylagan narsaning ijobat bo‘lishi, tashqi ko‘rinishidan sirli, biroq tiriklik bilan 
bevosita  bog‘liqdir.  Bu  xulosadan  estetik  tarbiyaning  asosiy  tamoyili,  ya’ni 
emotsionallik, fikrlash, vaqtni baholay olish va insonning faoliyati degan 
fikr  kelib  chiqadi.Estetik  qabul  qilishni  ilmiy  tarzda  bolalarning  dunyo 

---

158 
 
go‘zalliklarini  psixologik-pedagogik  sharoitda  qabul  qilishi  deyish 
mumkin.San’atni  qabul  qilish  jarayonida,  birinchi  navbatda,  inson  hissiyoti, 
uning  tasavvuri  va  esda  tutish  qobiliyati,  fikr  yuritish  va  nutq  muhim 
ahamiyatga  ega.  Psixologlar  eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan  bolalarda  eng 
asosiy  diqqat-e’tiborni  ko‘rayotgan  narsaning  syujeti-mazmunini  qabul 
qilishning asosi deb oladilar. San’at asarining tasviriy formasi emotsional holat 
va ong bilan qabul qilinishi kerak.O‘quvchilarni san’at asarlarni qabul qilishga, 
tahlil  qilib,  fikrlashga  o‘rgatish  lozim.Nutq  o‘stirish  ustida  ishlash, 
eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan  bolalarda  estetik  yo‘nalishda  ijobiy 
natijalarga erishishga yordam beradi.