Bolalarni saxnalashtirish va ijodiy faoliyatga o’rgatish metodikasi fanidan ma’ruza matni qo`qon-2019

7-MAVZU: QOGOZDAN BUKLASH YULI BILAN UYINCHOQ YASASH. (“ORIGAMI USULI”)

Reja :

1. «Origami» so’zining kelib chikishi

2. «Tutikush» ni origami usulida yasash.

3. «Duppi» ni origami usulida yasash.

«Origami» so’zining kelib chikishi yapon tiliga mansub bulib, ikki ibora “ori” - buklangan va “gami” - qog’oz degan ma’nolarni anglatadi. Origami deyilganda odatda turtburchakli qog’ozlarni buklab turli buyum va uyinchoklarni yasash tushuniladi. Origami san’at sifatida ilk marotaba IX-XII asrlarda Yaponiyada paydo bulgan. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, bu san’at Yevropa mamlakatlariga xam tarkalib, rivoj topa boshladi.

X,ar kanday buyumlarni yasashning izchil tizimiga ega chizma suratlar sifatida tasvirlash urfga kirdi. Zero, rasmlarga karab qog’oz buklamlaridan turli buyum uyinchoklar yasash 4-5 yoshli bolalardan tortib maktabning boshlangich sinfi ukuvchilarining xam tasavvur doirasini kengaytirishi, ijodiy fikrlash kobiliyatlarini ustirishi shubxasizdir. Bugungi kunga kelib origami aloxida amaliy san’at turi sifatida butun dunyoda keng ommalashgan. «Tutikush» ni origami usulida yasash.

1. Kvadrat shaklida qog’oz olamiz.

2. Dioganaliga buklaymiz.

3. Buklangan joydan burma xosil kilamiz.

4. Burma buylab 2 uchi birlashtiriladi.

5. Buklangan qog’ozning xar bir uchi orkaga kaytariladi.

6. Kaytarilganda avvalgi dioganalidan oshib ketmasligi kerak.

7. Bosh barmok orasiga kirgizib kursatkich barmok bilan buklanadi va uning bosh kismi tayyorlanadi.

Kushchaning umumiy shakli tayyor buldi, shu shakldan uzingiz xoxlagan kushchangizni yasashingiz mumkin. SHakldagi buyalgan joylar kirkilsa, tutikush dumi, tumshugidan kaychida ozgina chimdib, ichki tomonga mayda burmachalar xosil kilinib, kuzi chizib kuyiladi. Tutikush tayyor.

«Duppi» ni origami usulida yasash. Kvadrat shaklidagi katta-kichikligi ixtiyoriy qog’ozni olib, diagonal buyicha uning markazini aniklaymiz. Sungra teng ikkiga buklaymiz, kolgan burchagining biri olinib, markaz tomoni buyicha buklanadi, orka tomoni xam xuddi shunday buklanadi. Buklangan tomoni ichki tomonga karata buklanib, boshka burchagini 1sm kayirib olinadi, pastki qog’ozning burchaklari kayirib, buklanib chikiladi va chetidagi burchakka kirgizib kuyiladi. Orka tomoni xam xuddi shunday bajariladi. Manna, duppimiz tayyor, endi uni bezatishimiz kerak. Ingichka muykalamni olib, ok rangga botiramiz, duppining turt tomoniga garmdori shakli chiziladi. Duppilarning gulidagi garmdori shaklining tasvirlanishi bolalar chidamli, kurkmas, matonatli, sabrli bulishi kabi ma’noni anglatadi. Kizlarimiz duppilarni turli ranglardan foydalanib, xar - xil gullar bilan bezatib chikadilar. Bu esa kizlarning doimo guldek ochilib, chiroyli bulib yurishlarini ifodalaydi xamda bir yula ularning boshlarini oftob issigidan asraydi. Buvijonlarimizning aytishlaricha, bosh kiyimni juda extiyot kilish kerak. Eskirganda xam tashlab yubormay, undan yana ruzgorda yordamchi buyum sifatida foydalanish mumkin. Kizlarimizning duppilariga gulni mana bunday chizamiz, gul urtasiga sarik rangli nukta kuyib, atrofiga kizil rangda gul yaproklarini chizamiz. Agar uyingizda duppingiz bulsa, unga karab gulni chizsangiz xam buladi. X,ar xil rangdan foydalanayotganda muykalamni yaxshilab yuvib, salfetkada artib olishni unutmang. Kuyida «Origami»,ya’ni qog’ozni buklash orkali duppi, balik, tutikush, jirafa yasashni boskichma-boskich kursatib utamiz.

PAPЬE-MASHE USULI

Papьe-mashe “ivigan”, “gijimlangan” qog’oz, demakdir. Bunday qog’ozdan kleyster bilan loy va plastilindan yasalgan tayyor model buyicha shakl yelimlanadi. Papьe-mashedan tayyorlangan uyinchoklar, xar xil mayda chuyda narsalar yasashning osonligi bilan ajralib turadi. Papьe-mashe bilan ishlash jarayoni bolalarda mexnat malakalarining shakllanishiga, turli asbob va materiallar bilan ishlash kunikmalarining rivojlanishiga yordam beradi. Papьe-mashe bilan ishlaganda steklar, karmok ipi, yelim pishirish uchun idish, tayyor maxsulotni buyash uchun buyok, muykalamlar kerak buladi. Ish qog’ozni tayyorlashdan boshlanadi. Buning uchun gazeta va urash qog’ozlari zarur. Kogoz namlanadi, birok ivib ketmasligi kerak. Bir idishda gazeta, ikkinchi idishda urash qog’ozi turadi. Undan keyin yasaladigan shakl tayyorlanadi. Piyola paner ustiga tunkarib kuyiladi. Unga yupka katlam yog (vazelin, usimlik yogi) surtiladi. Birinchi ish piyola ustiga fakat suvlangan qog’ozni yopishtirishdan boshlanadi. SHundan keyin namlangan kesma qog’ozlarga kleyster surtib, birin-ketin piyolaga yopishtirib, bittadan oralatib, bir biriga kundalang, bir kesma ikkinchiga yetadigan kilib kuyib chikiladi. Poloskalarning eni 1-2 sm, uzunligi esa piyolaning ikkala tomoniga yetib, faner ustiga tushib turadigan bulishi kerak. Bunday qog’ozlar ikki katlam kilinib ochik joylarni koldirmay yelimlanadi. SHundan keyin yana ikki-uch katlam yopishtiriladi, birok endi poloskalar emas, balki qog’oz parchalari yopishtiriladi. Kogoz albatta kulda yirtilishi kerak, shunday kilinsa bir me’yordagi yelimlangan tekis katlam xosil buladi. SHunday kilib, piyola ustiga bir necha katlam (5-6-8) kavat qog’oz parchalari buyumning kattaligiga kura yopishtiriladi. Kogoz shaklni piyoladan ikki kundan keyin olish kerak. Agarda shakl piyoladan chikmasa, uni bir oz kuritish, pichok bilan kirkib olish kerak. CHetlarini oxista tugrilab, kirkilgan joy yelimlanadi va bir-ikki sutka davomida kuritiladi. Yaxshilab kuritilgan papьe-mashe shaklning satxi sillik kilib, jilvir qog’oz bilan tozalanadi.

SHundan sung yasalgan buyumga emulьsiya buyogiga PVA yelimi kushib muykalam yordamida silliklab jilo beriladi. Emulьsiyalangan shakl kuritiladi va jilvir qog’oz bilan tozalanadi. SHundan sung u buyaladi va bezak beriladi.

Papьe-mashening qog’oz massasidan bajariladigan boshka usuli xam bor. Papьe-mashe uchun massa eski qog’ozga yopishtiruvchi va tuldirgich moddalar kushib tayyorlanadi. Tayyorlash usuli oddiy. Kogozni mayday kilib burdalab, bir sutka ivitib kuyiladi. Sungra uni kiselsimon bir xil massa xosil bulgunga kadar kaynatiladi. Sovigan massa kichik-kichik bulaklarga bulinib kulda sikiladi, kuritiladi. Tamoman kurigan massa mayday kdrgichdan utkaziladi. SHundan sung qog’oz massaga yelimli suv kuyib, narsalar yasashga yarokli xamir xolatiga kelguncha aralashtiriladi. Bunday massadan karnavallar nikoblari, ukuv kullanmalari tayyorlanadi. Papьemashedan massa tayyorlash retseptlari serob, qog’oz massasi va suyuk duradgorlik yelimini turli tuldirgichlar: bur, loy, yogoch kipiklari, zigir moy bilan kushibtayyorlash mumkin. Tayyorlangan xamirdan turli xil narsalar yasaladi. Xamir 1-1,5 mm kalinlikda yoyilib, kerakli maxsulot ustiga yopishtiriladi, sungra kuritib gruntlanadi. Grunt tayyor maxsulotga yupka kilib surtiladi. U kurigach, uning satxi jilvir bilan saykallanadi, shundan keyingina moy yoki yelimli buyok bilan buyab, maxsulotni chiroyli kuriniga kelishuchun xarakat kilish kerak.

Papьe-mashe juda kul keladigan ashyo kupgina mamlakatlarida keng foydalanadi. Papьe-mashe texnikasi yordamida vazalar, patnislar, kutilar tayyorlanadi. Bu maxsulot oliy darajada mustaxkam va uzok vakt xizmat kiladi. Papьe-mashedan maxsulot tayyorlash - juda uzok vakt davom etadigan jarayon, biron bir uyinchoklarni tayyorlash uchun sizning bir kuningiz ketadi. Avval osma kosacha kanday kattalikda bulishini aniklab va sharsimon shaklga ega bulgan buyumni (koptok) toping. Ish jarayonida koptok dumalab ketaverishi kerak emas, uni yopishkok lenta bilan maxkamlash kerak. Tayyorlab kuyilgan qog’ozni uchburchaklarga kesib olish lozim. Gazeta qog’ozini bir idishga solib kuyamiz, papirus qog’ozini esa boshka idishga solamiz. Kogozning ikki xilini ishlatish tavsiya etiladi. CHunki bunda yopishtirilgan kavatlarini farklay olish mumkin bulsin. Birinchi kavatiga fakatgina suv ishlatiladi. Bu juda muximdir, bulmasa tayyor kosacha koptokka kattik yopishib kolishi mumkin. Kolgan qog’oz kavatlariga yaxshilab yelim surtiladi. Kanchalik kup kavat bulsa, shuncha yaxshi buladi. Keyin tayyor maxsulot kuritiladi.

8-MAVZU: APPLIKATSIYA HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA.