Bolalarni maktab ta'limiga tayyorlashda nutqini rivojlantirish va savodga o‘rgatish Mundarija

I.Bob. Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktab ta’limiga sifatli tayyorlash. 1.1 Bolaning maktabga tayyorligi’’ tushunchasi
Mamlakatimizda mustaqillik yo’lidagi ilk qadamlardanoq jamiyatning barcha sohalarini qamrab olgan siyosiy va iqtisodiy tub islohotlar amalga oshirila boshlandi.Ta’lim sohasida, jumladan uning birinchi pog’onasi hisoblanmish maktabgacha ta’lim sohasida ham katta o’zgarishlar qilinmoqda.Isloh etish jarayonida bolalarga ta’lim va tarbiya berish vazifalari, mazmuni, shakl va uslublari, shuningdek pedagogika fani taraqqiyotining ustivor yo’nalishlari qamrab olinmoqda. Bugungi maktab bolasidan aniq bilimlargina emas, fikrlash ko’nikmasi, kattalar hamda sinfdosh o’rtoqlarini tushunish , ular bilan hamkorlik qilish ham talab etiladi. Shuning uchun bolaning maktabga qadam qo’yayotganida nechog’li bilimga egaligi emas, balki uning yangi bilimlarni egallashga tayyorgarligi,atrof-olamga moslashish ko’nikmasi voqea-hodisani mustaqil ravishda tahlil etilishi va harakat qilishi muhimroq hisoblanadi. Bolani biror narsaga o’rgatishgina emas, unda o’z kuchiga ishonchni orttirish, o’z g’oyasini himoya qilish, mustaqil ravishda biror qarorga kelish ko’nikmasini shakllantirish ham muhimdir. 6-7 yoshli bolaning maktab ta’limiga tayyorligini aniqlashda , maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim tarbiyasi bilan shug’ullanuvchilar asosiy shart hisoblanmish – bolaning maktabga tayyorligi maktabgacha va maktab davridagi hayot tarsi handa faoliyati uchun ko’prik vazifasini o’tashini , oila yoki bog’chadagi ta’lim va tarbiya sharoitlaridan maktab ta’limiga ozorsiz o’tkazishni ta’minlash zarurligini hisobga olish lozim.
Maktabgacha yoshdagi bolaning maktab ta’limiga o’tishi hamisha uning hayoti, axloqi,qiziqishi va munosabatlarida anchayin jiddiy tub o’zgarishlarni yuzaga chiqaradi.Shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolani MTT yoki uydayoq maktab ta’limiga tayyorlash,uni uncha qiyin bo’lmagan bilim, tushuncha, ko’nikma va malakalar bilan tanishtirish kerak bo’ladi. Bunday tanishtiruv moslashuv davrining jiddiy qiyinchiliklaridan xalos bo’lishga yordam beradi. Yetakchi mutaxassislarning fikriga ko’ra “ maktabga tayyorgarlik tushunchasi” bolani maktabga tayyorlashning quyidagi yo’nalaishlarini o’z ichiga oladi: jismoniy,shaxsiy ( ruhiy) aqliy va maxsus tayyorgarlik. Jismoniy tayyorgarlik bolaning sog’lomligi, harakat ko’nikmalari va sifati qo’l mushaklari va ko’rish mator muvofiqligi rivojlanganligi bilan izohlanadi. “Rivojlanmaganlik”ning asosiy belgilari o’ziga xos jismoniy rivojlanishning alohida jihatlarida ko’rinadi. Masalan, suyak tuzilishida, past bo’yli bolalarda o’z yoshiga ko’ra tana bo’yi va og’irligidagi nomutanosiblik, tanadagi muvozanat buzilishlari yurak qon tomir tizimidagi fiziologik yetishmovchiliklar , tez toliqishlar jismoniy yuklamalarni bajarishdagi imkoniyatlari pastligi shular jumlasiga kiradi.
Maktabga tayyorgarlik bolaning hissiy boy hayoti faoliyatini tashkil etishdan iborat.Bu jarayonnong qayerda, ya’ni uni uyda yoki MTT da kechishidan qat’iy nazar, bolaning kelajakdagi rivojiga asos bo’ladigan ushbu noyob davrni uning maktabgacha bolalik pallasidagi qiziqish va ehtiyojlarini qondiradigan yorqin, unutilmas voqea va ishlar bilan boyitish kerak.
Maktablarning 1-sinf o’qituvchilari maktabgacha yoshdagi bolani qabul qilishlarida shuni unutmasliklari kerakki, 6, hatto 7 yoshli bola 1- sinfga kirishda uning oiladami, MTT dami maktabgacha ta’limni to’liq olganligidan qat’iy nazar, o’quv faoliyatining ma’lum bir ko’nikmalariga ega bo’lsa-da baribir ma’lum muddatgacha bola maktabgacha yoshdagi davrning o’ziga xos xususiyatlarini saqlab turadi. U hali o’quv faoliyati uchun kerakli bo’lgan sifatlar va uddaburonlikka ega emas.U bu xislatlarni o’quv faoliyati jarayoni davomida egallashni davom ettiradi.Bolaning maktab hayotiga kirishishi bilan uning sistematik maktab ta’limiga tayyorgarlik ko’rishi davom etadi.Albatta bu jarayon bola vakolatining oshib borishini hisobga olgan holda jismoniy, shaxsiy, aqliy va maxsus tayyorgarlik yo’nalishlari bo’yicha olib borilishi kerak.
Maktabgacha ta’lim darajasiga qo’yilayotgan Davlat talablari, ularning turi, shaklidan qat’iy nazar barcha maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun majburiydir. Maktabgacha ta’lim darajasi xususiyatlari maktabgacha yosh davri davomida tashkil topib, bunda doimiy o’zgarishlar bo’lib turadi hamda har bir yosh bosqichida o’ziga xos mazmunga ega bo’ladi.
Maktabga bolalarning psixologik tayyorgarligi maktabgacha yoshdagi bolani maktabgacha ta’lim tashkilotlaroda va oilasida tarbiyalashda muhim qadamdir. Uning mazmuni maktab bolaga taqdim etadigan talablar tizimi bilan belgilanadi. Ushbu talablar maktabga va o'qishga mas'uliyatli munosabatda bo'lish, o'z xatti-harakatlarini o'zboshimchalik bilan boshqarish, aqliy ishlarni bajarish, bilimlarning ongli o'zlashtirilishini ta'minlash, birgalikdagi faoliyat bilan belgilanadigan kattalar va tengdoshlar bilan munosabatlarni o'rnatish zarurligidan iborat. Bolani boshlang'ich maktabda muvaffaqiyatli o'qitishning birinchi sharti shundaki, u o'rganish uchun tegishli motivlarga ega: unga muhim, ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan munosabat, bilim olishga intilish, ba'zi o'quv mavzulariga qiziqish. Bolaning maktabga psixologik tayyorgarligi o'zboshimchalik (xotira, diqqat, tafakkur) shakllanishini, o'quv faoliyatining asosiy tarkibiy qismlarini, aqliy va kognitiv ko'nikmalarini shakllantirishni nazarda tutadi: tabaqalashtirilgan idrok, bilim faoliyati, bilish qiziqishlari. Shunday qilib, faqat tuzilgan mezonlarga javob beradigan bolalarni maktabga o'qishga tayyor deb hisoblash mumkin. Maktabga tayyorgarlik nafaqat aql darajasi bilan belgilanadi, balki bolada mavjud bo'lgan ma'lumot va bilimlarning hajmi emas, balki ularning sifati, ongi darajasi va g'oyalarning ravshanligi. Maktabga psixologik tayyorgarlikda bilim va ko'nikmalarni o'zlashtirish qobiliyatlari va zarur shartlari alohida ahamiyatga ega. Psixologlar bu zaruriy shartlarni "kirish qobiliyatlari" deb atashadi. Biz yana bir bor tinglash qobiliyatini rivojlantirish, o'qilgan narsaning ma'nosini tushunish, qayta hikoya qilish, vizual taqqoslash qobiliyatini rivojlantirish zarurligini ta'kidlaymiz, biz bilim hajmi emas, balki fikrlash sifati muhimligini ta'kidlaymiz. Tayyorlik darajasini aniqlash nafaqat bolaga eng maqbul, eng mos variantni tanlash, balki o'quv jarayonini tashkil qilishni o'rgatish variantini tanlash uchungina emas, balki yuzaga kelishi mumkin bo'lgan maktab muammolarini bashorat qilish, ta'limni individualizatsiya qilish shakllari va usullarini aniqlash uchun ham asos bo'lishi kerak.

Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida maktabga tayyorgarlik maktabgacha yoshdagi bolalarni o'qitish va tarbiyalashning eng muhim vazifalaridan biridir. "Bolaning maktabga tayyorligi" tushunchasi uchta tarkibiy qismni o'z ichiga oladi: 1) fiziologik tayyorlik, 2) psixologik tayyorgarlik, 3) ijtimoiy yoki shaxsiy tayyorlik. Barcha komponentlar bir-biri bilan chambarchas bog'liq; ularning har birini shakllantirishdagi kamchiliklar mashg'ulotlar muvaffaqiyatiga ta'sir qiladi. Bundan tashqari, "maktabda o'qishga tayyorlik" bolaning fiziologik, ijtimoiy va aqliy rivojlanishiga teng darajada bog'liq bo'lgan tushunchadir. Bular har xil turlar emas, balki har xil faoliyat shakllarida tayyorgarlikning namoyon bo'lishining turli tomonlari. Kelajakdagi birinchi sinf o'quvchisining sog'lig'i va sog'lig'i, uning ish qobiliyati, o'qituvchi, sinfdoshlar bilan o'zaro aloqada bo'lish qobiliyati va maktab qoidalariga bo'ysunishi. Bolaning maktabga jismoniy tayyorgarligi haqida gapirganda, biz maktabni boshlash uchun zarur bo'lgan bolaning biologik etukligini ko'rsatib, jismoniy rivojlanishdagi ijobiy o'zgarishni nazarda tutamiz. Bola jismonan yetarlicha yaxshi rivojlangan bo'lishi kerak (ya'ni, uning rivojlanishining barcha parametrlari me'yordan salbiy og'ishlarga ega emas va ba'zida hatto undan ozroq). Shuningdek, harakatlarning rivojlanishida, foydali motorli fazilatlarning paydo bo'lishida (chaqqonlik, tezkorlik, aniqlik va boshqalar), ko'krak qafasi, barmoqlarning mayda mushaklarini rivojlantirishda muvaffaqiyatlarga e'tibor qaratish lozim. Bu yozishni mahoratining kafolati bo'lib xizmat qiladi. Shunday qilib, to'g'ri tarbiya tufayli, maktabgacha yoshning oxiriga kelib, bola maktabga umumiy jismoniy tayyorgarlikni rivojlantiradi, usiz u yangi o'quv yuklamalarini muvaffaqiyatli uddalay olmaydi. Maktabga hissiy-irodaviy tayyorlik kontseptsiyasi quyidagilarni o'z ichiga oladi: bolaning bilim olishga intilishi; to'siqlarni engish, xatti-harakatlaringizni boshqarish qobiliyati; bolaning kattalar va o'rtoqlarga nisbatan to'g'ri munosabati; mehnatsevarlik, mustaqillik, qat'iyatlilik, qat'iyatlilik kabi fazilatlarni shakllantirish. Bolaning maktabga shaxsiy va ijtimoiy tayyorgarligi uning o'zi uchun yangi rolga - maktab o'quvchisini tug'ilishiga tayyorligi va tabiiyki, yangi rol bilan birga uning zimmasiga tushadigan mas'uliyat deb tushuniladi. Talaba tengdoshlari bilan, kattalar bilan o'zaro munosabatda bo'lishga tayyor bo'lishi, shuningdek o'zini tuta olishi va qandaydir cheklovlarni qo'yishi kerak.

Afsuski, ko'plab bolalar ushbu mezon bo'yicha maktabga tayyor emaslar. Ular o'qituvchi bilan, tengdoshlari bilan suhbatni ratsional ravishda qurolmaydilar, agar bu vaqtda do'stlari derazadan tashqarida o'ynashsa, darslarni qunt bilan yakunlay olmaydilar. Ko'pincha, bolaning maktabga psixologik tayyorgarligining ushbu tarkibiy qismining yo'qligi, uning uy vazifasini juftlik bilan bajara olmasligi bilan ifodalanadi. Bu odatda bolalar bog'chasiga bormagan va tengdoshlari bilan muloqot qilishda etarli tajribaga ega bo'lmagan bolalarda, shu jumladan mojaro vaziyatlarini hal qilish va birgalikda qaror qabul qilish tajribasida namoyon bo'ladi. Bolaning maktabga shaxsiy va ijtimoiy tayyorgarligini his qilishi uchun ota-onalar biron bir bosqichda undan "ajralib", unga turli odamlar bilan muloqot qilish imkoniyatini berishlari kerak. Bola o'z-o'zidan aloqalarni o'rnatishiga imkon bering, uni itarish yoki uning funktsiyalarini qisman o'z zimmasiga olishning hojati yo'q, unga tanishishga "yordam berish" kerak. Bolaning maktabga shaxsiy va ijtimoiy tayyorgarligini shakllantirish uchun o'zini o'zi yetarli darajada baholash juda muhimdir. Bola o'z qobiliyatini kamsitmasligi va o'zini boshqalardan ustun qo'ymasligi kerak - ikkalasi ham maktabda o'qiyotganda unga muammo tug'diradi.