Bolalarda ovqat hazm qilish sistemasi anatomik fiziologik tuzulishi

ME’DANING ANATOMIK FIZIOLOGIK TUZUZLISHI
M e’daning sig‘imi anatom ik sig‘imdan kichkina bo‘lib, tug‘ilgan chaqaloqda bor-yo‘g ‘i 7 ml ni tashkil qiladi, 4-kunga borib ovqatlanish boshlangandan keyin fiziologik sig‘im 40- 50 ml gacha k o ‘payadi. 10 kunga borib esa 80 ml ga, keyinchalik har oyda ko‘payib boradi. Shunga asoslanib N. F. Filatov I yoshgacha bo‘lgan bolalar uchun bir martalik ovqat sig‘imini topish maqsadida quyidagi formulani taklif qiladi: V = 30 ml + 30 ml xn, bunda: V — shu oydagi ovqat sig‘imi, n — oylar son B ola yoshining oxirgi oylarida m e’daning o ‘rtacha fiziologik sig‘imi 250 ml ni, 3 yoshga borib 400-600 ml gacha, 4 yoshdan 7 yoshgacha asta-sekinlashadi, 7 yoshdan boshlab yana tez kattalasha boshlaydi hamda 10-12 yoshda m e’da sig‘imi 1300-1500 ml ni tashkil qiladi. Me’da kardiya qismining shakllanishi 8 yoshda tugallanadi. Me’da tubi yetarlicha rivojlanmagan, shilliq pardasi birmuncha qalin, mushaklaming rivojlanishi o‘rtacha bo‘lib, me’daga kirish joyi (kardiya) boshlang‘ich holatda sfinkteri qattiq yopilmaydi. Qadahsimon hujayra va bezlar soni kattalamikiga qaraganda birmuncha kamdir. Mana shunday gistologik tuzilishning yetarlicha darajaiarga ajralmaganligi ikkinchi yilning oxirigacha saqlanadi. Me’da chap qovurg‘a ostida joylashgan boiib, pilorus o‘rta chizig‘i yaqinligidadir. Bir yoshgacha bo‘lgan bolada me’da yotiq holda joylashgan bo‘lib, kichik botiqligi orqaga qaratilgandir (37-rasm). Bola yura boshlagach me’da tikka (vertikal) vaziyatni qabul qiladi. Emadigan bolaning me’da mushaklari yetarlicha rivojlanmaganligi sababli, u ovqat to‘ldirilishi va u yerga havo kirishi ta’sirida yengillik bilan shaklini o‘zgartiradi. So‘rish paytida onaning suti botiq va tarang yengillik bilan yutiladi. Mana shunday havoning yutilishi «fiziologik aerofagiya» deb ataladi. Emadigan bola me’dasiga kirish joyi sfmkterining yetarlicha rivojlanmagan va me’da mushaklarining bo‘shlig‘i tufayli bu yoshda tez-tez qayt qilish kuzatiladi. Katta bolalarda ham shuningdek m e’da shakli katta-kichikligi va vaziyati qorin b o ‘s h lig ‘i o rg an larin in g holatiga, um um iy trofikaning rivojlanishiga va vegetativ nerv sistemasining kuch-quvvat darajasiga (tonusiga) qarab yengil o‘zgaradi. Bolada m e’daning harakatlantiruvchi vazifasi: 1) chuvalchangisimon harakatdan (peristaltikadan); 2) me’da chiqish qismining vaqt-vaqtida ochilib yopilishidan iborat. M e’da harakatlantiruvchi vazifasining buzilishi gipotoniya (tonusining susayishi) ko‘pincha asteniklarda, ayniqsa, qiz bolalarda baiog‘atga yetish davrida ko'rinadi. M e’da m ushaklari tonusining ortib taranglashishi, nerv sistemasi qo‘zg‘aluvchanligi yuqori ko‘tariladigan bolalarda me’daga kirish joyining tortishib qolishi shaklida uchraydi va o ‘qtin-o‘qtin og‘riqlar b o ‘lib turadi, emizikli bolalarda esa m e ’da m ushaklari tonusining k o ‘tarilish i k o ‘pincha pilorospazm k o ‘rin ish id a b o ‘ladi. B olaning umumiy bezovtalanishidan tashqari, fontanga o‘xshab qayt qilish va tana vazni ortishining to‘xtab qolishi ro‘y beradi. M e’da mushaklarining qisqarilishi qisman adashgan nerv va qism an m ushaklar qavatining orasida qistirilgan nerv bog‘larining ta ’siriga bog‘liq. K o‘krak yoshidagi bolalarda ovqatning xiliga qarab, me’daning bo‘shalish muddati turlicha: ona suti bilan boqilsa — 2-3 soatdan keyin, sigir suti bilan boqilsa, 3-4 soatdan so‘ng m e’da bo‘shaladi, m e’dadan 1 - 1,5 soatdan keyin o‘tib ketadi. M e’dada sigir suti birm uncha uzoq m uddat saqlanadi, chunki uning tarkibida ona sutiga nisbatan oqsil moddasi ko‘proqdir. Bundan tashqari, ona sutining tarkibida lipazaning ko‘p miqdorda bo‘lishi sababli, uning yog‘i yengillik bilan hazm bo‘ladi. Umuman ovq qat oqsillari va yog‘lari m e’da bo‘shalishini sekinlashtiradi.

ME’DANING SEKRETSIYA BEZLARI FAOLIYATI

1.1. Pavlov ta’limotiga ko‘ra, me’da sekretsiya vazifasi ikki nerv reflektor va kim yoviy-gum oral davrdan iborat. Ilk goldaklik davrida nerv sistemasining rivojlanish darajasiga qarab ko‘p xususiyatlar qayd qilinadi. Sekretsiyaning kuch va sifatiga asosiy ta’simi ovqat sifati ko‘rsatadi. Emizikli boladagi me’da shirasining tarkibi kattalar m e’da shirasining tarkibidan farq qilm aydi, uning asosiy qismi shirdon ferm enti, xlorat kislota, pepsin, lipazadan iborat. Umumiy kislotalilik darajasi hayotning birinchi yili mobaynida 20-40 ga teng, ya’ni kattalarnikiga qaraganda 2,5-3 marta kamdir. Bola ona suti bilan boqilganda ozodxlorat kislota 1- 1,5 soatdan keyin, sun’iy boqilganda esa 2,5-3 soatdan so‘ng aniqlanadi, ya’ni uning miqdori ovqat xiliga bog‘liq. Me’dada hazm bo‘lish jarayoni yetilib tug‘ilgan bolalarda tug‘ilishi bilanoq rivojlanadi. Chala tug‘ilgan bolalarda esa asta-sekinlik bilan yetiladi. Yangi tug‘ilgan bolalarning m e’da shirasida butun tarkibiy qismlar: fermentlardan pepsin, shirdon fermenti, lipaza, sut kislotasi, osh tuzi bor. Bolaning o‘sishiga qarab m e’da shirasining kislotalik darajasi ko‘paya boradi, ammo u bolaning ovqatiga, uning m e’da-ichak y o ‘llari holatiga, ovqatlanish tarkibiga qarab keskin o ‘zgarib turadi. Em izikli bola m e’da shirasining 5,8-3,8 atrofida o ‘zgarib turishi, o ‘sishi bilan kamayadi va kattalarda 1,5 dan to 2,0 gacha o‘zgaradi. Shunday qilib, emizikli davrda m e’da sekretsiyasining funksional qoniqarsizligi aniq bilinib turadi. Bolaning har qanday fiziologik holatining buzilishi (dispepsiya, trofikasining buzilishi) me’da shirasining kislotalik darajasi va shuningdek, fermentlar faoliyatining pasayishiga olib boradi. Bolaning o‘sishiga qarab m e’daning kislotalik darajasi va fermentlar kuchining ko‘payishi I. P. Pavlovning ta’limotiga asosan quyidagicha izohlanadi: birinchidan, ta’sir etuvchi oziqovqatga nisbatan shartli reflekslaming asta-sekin hosil bo‘lib y etilish i; ikkinchidan, bola ovqatlanishi tark ib in in g murakkablashishi (demak, har xil ovqatga nisbatan m a’lum darajada fermentlar kuchi to‘g ‘ri keladi); uchinchidan, bosh m iya p o ‘stlo g ‘ining rivojlanishi. Ferm entlar sekretsiyasi bolaning holatiga va ovqat tarkibiga bog‘liq: ona suti sigir sutiga nisbatan faolligi kam fermentlami talab qiladi, oqsiilar sekretsiyasini kuchaytiradi, yog‘lar esa uni pasaytiradi. M e’dada ovqat hazm qilish jarayoni ikki davrdan: birinchi — sutning suzm alanishi, ikkinchi — y o g ‘ning tarkibiy qismlarga ajralishi va kazeinning hazm qilinishidan iborat. Bola ovqati tarkibining ayrim qismlari turli fermentlar ta’siri ostida hazm qilinadi. Ovqat hazm qilish kuchi uning davrlariga qarab o‘zgaradi. Hmadigan bolada ovqat hazm qilish jarayonining birinchi davridagi sutning suzm alanishi shirdon fermenti
yordamida am alga oshiriladi. Sigir sutining suzm alanishi pH=6,0-6,5 da, ona sutiniki esa pH — 0,5 da sodir bo‘ladi. Ona suti sekinlik bilan kichik va mayin parchalarga ajralgach, suzmalanib, zardob va parakazein — kalsiyni tashkii qiladi. Emizikli bola me’dasida yog‘ning tarkibiy qismlarga ajralishi (ikkinchi davr) juda kamdir, chunki me’da shirasining tarkibida lipaza oz miqdorda b o iib , u yetarlicha faol emas, me’da osti bezining shirasi tarkibida bo‘lgan ancha faol lipaza bola hayotining birinchi oylarida yetarli miqdorda ajralib chiqmaydi. Ko‘krak sutining yog‘i emulsiyalangan (juda suyuq qorishma), bundan tashqari, ko‘krak suti tarkibida ko‘p miqdorda lipaza bor, shuning uchun ko‘krak suti bilan boqilganda m e’dada yog‘lar 50 foizgacha tarkibiy qism larga ajraladi. Sun’iy boqilganda esa me’dada yog‘lar tarkibiy qismlarga ajralmaydi.
Me’da osti bezi bola hayotining birinchi oylarida yetarlicha tabaqalarga ajralgan em as, u to ‘la qon to m irlari bilan ta ’minlangan bo‘lib, biriktiruvchi to‘qim a siyqadir. Yangi tug‘ilgan bolalarda uning og‘irligi 3 g, 3 oylik bolada 6 grammga yaqin, o‘spirinlikda — 70-80 gramm, kattalarda esa 90-120 g. Uning gistologik tuzilishi quloq oldi bezlariniki kabidir. Bu bez ichki sekretsiyaga (insulin, ya’ni bezning Langergans orolchalari hujayralarida ishlab chiqariladigan gormonga) ega va u uglevod almashinuvining tartibga solish jarayonida qatnashadi. Ammo uning asosiy vazifasi — oqsilni singdirgan tripsin, shuningdek, uglevodlarni va yog‘larni tarkibiy qismlarga ajratadigan diastaza va stepsinlarni ajratib chiqarishdir, me’da osti fermentlarining kuchi bolaning yoshiga qarab ko‘payadi. M e’da osti bezining nerv mexanizmi orqali ko‘zg‘alishi bilan bir qatorda toza kimyoviy gumoral omilning xam borligi isbot etilgan. Nordon me’da shirasi, m e’da osti bezining sekretsiyasini qo‘zg‘atadi, ammo me’da osti bezining faoliyati ovqat xiliga bog‘liq, butun fermentlarning eng ko‘p to‘planishi sut va yog‘da, eng kam to‘planishi go‘shtda bo‘ladi. Shunday qilib, m e’da osti shirasining tarkibida bolaning eng muhim oziq-ovqatini, masalan, sut va uglevodlarni singdirishi uchun kerakli hamma ferm entlar bor, bola m e’dasida o ‘n ikki barm oq ichakka kiradigan, ovqatning m uayyan k isiotalilik darajasining saqlanishi favqulodda muhimdir, chunki me’da sekretsiyasi bilan me’da osti bezining orasida mustahkam aioqa mavjud.