Bolalar kasalliklari propedevtikasi

kefologemotoma  hosil  bo‗ladi,  ya‘ni  suyak  pardasi  ostiga  qon  quyiladi, 
bunda  shish  suyak  choqi  chegarasidan  o‗tmaydi  (tug‗ilish  shishidan  farqi). 
Minorasimon  bosh  miya  suyagi  tug‗ma  sifilisda  uchraydigan  belgilaridan  biri 
hisoblanadi.  Mikrotsefaliya  kraneostenozda  liqildoq  va  choqlarning  vaqtli 
berkilishida  kuzatiladi.  Makrotsefaliya  raxitda,  miya  ichki  bosimi 
oshganda  kuzatilib,  bunda  liqildoqlarni  berkilishi kechikadi.  Agarda  bolada 
1,5  yoshdan  so‗ng  katta  liqildoq  ochiq  qolsa,  bu  hol  raxit,  gidrotsefaliya  yoki 
miksedema  kasalliklari  bilan  bog‗liq  bo‗lishi  mumkin.  Shu  bilan  birga 
liqildoqning boshqa xususiyatlariga ham e‘tibor berish kerak. Odatda liqildoqni 
bola  nafas  olishi  va  pulsiga  monand  tebranishi  yaxshi  kuzatiladi,  ammo  bunda 
liqildoq  miya  suyagi  bilan  bir  tekislikda  bo‗ladi.  Katta  liqildoq  bola  qattiq 
yig‗laganda,  yuqori  haroratli  kasalliklarda,  ayniqsa  miya  bosimi  oshganda, 
gidrotsefaliyada  miya  pardasi  yallig‗lanishlarida  bo‗rtib  chiqadi.  Aksincha  miya 
bosimi  pasayganda,  yurak  ishlashi  susayganda,  ko‗p  qusib,  ich  ketganda,  tana 
suvsizlanganda  katta  liqildoq  botiq  bo‗lib  qoladi.  Suyak  orasidagi  choqlar  yangi 
tug‗ilgan  bolada  yaxshi  paypaslanadi,  agarda  u  kattaroq  yoshdagi  bolalarda  aniq, 
paypaslansa  miya  bosimining  oshganligidan  darak  beradi.  Bosh  suyaklari  odatda 
normal  qattiqlikda  bo‗lib,  liqildoq  oldilari  biroz  egiluvchan  bo‗ladi.  Suyakning 
patologik yumshab qolishi ikkala qo‗lning 4ta barmog‗i bilan ensa suyagini bosib 
ko‗rib  tekshiriladi.  Bunda  ensa  suyagining  oson  pergament  qog‗ozi  singari 
bukiluvchi bo‗lib qolishiga kraniotabes deniladi. 

---

 
138 
Tish  chiqish  vaqtini  bilgan  holda,  bolalarda  tish  chiqish  tartibiga  yoki 
mavjud  bo‗lgan  o‗zgarishlarga  ahamiyat  berish  kerak.  Tishlarning  noto‗g‗ri 
joylashishi,  har  xil  kattalikda  bo‗lishi,  emalning  yemirilishi  yoki 
yetishmasligi,  ichki  bezlar  faoliyati,  modda  almashinuvining  buzilishida, 
vitaminlar  yetishmasligida,  tuberkulezda,  sifilisda,  to‗tqanoqli  kasallikda 
uchraydi.  Tug‗ma  sifilis  kasalligida  yuqori  jag‗  kesuvchi  tishlari  bochkasimon 
shaklda  bo‗lib,  kesuvchi  chegarasi  yarim  oysimon  qirqilgan  ko‗rinishda 
bo‗ladi.  Bundan  tishlar  boshqalardan  katta  yoki  kichik  bo‗lib,  Getchinson 
kesuvchi tishlari deb ataladi. 
 Umurtqa  pog‗onasining  fiziologik  egriliklaridan  tashqari  kuchli 
darajadagi  skolioz  va  kifoz  holatida  qiyshayishi  raxitda,  tuberkulez 
spondilitida  bo‗lishi  mumkin.  Ammo  tuberkulyoz  spondilitida  umurtqa 
pog‗onasi  burchak  hosil  qilib  qiyshayadi.  Kifo-skolioz  partada  doimo  noto‗g‗ri 
o‗tiradigan,  mushaklari  bo‗shashgan,  nimjon,  kam  harakatli,  jismoniy  tarbiya  va 
sport  bilan  shug‗ullanmaydigan  va  uzoq  vaqt  raxit  bilan  og‗rigan  bolalarda 
kuzatiladi.  Patologik  kifoz  yoki  lordoz  odatda  umurtqa  pog‗onasining 
fiziologik  kifoz  lordoziga  xos  bo‗lmagan  qismida  joylashgan  bo‗ladi 
Bunday  kifozlar  raxit,  umurtka  pog‗onasining  tuberkulez  kasalliklarida 
kuzatiladi. Chuqur bel lordozi ikki tomonlama toz-son bo‗g‗imi chiqqanda yoki 
qotib  kolganda,  yassi  oyoqda,  xondrodistrofiyada  bo‗ladi.  umurtqa  pog‗onasining 
tuberkulezida,  ba‘zan  umurtqa  formasi  o‗zgargan  bo‗lmasa  ham,  bola  harakat 
vaqtida uni ayaydi, chunki og‗rig‗i bezovta qiladi. Og‗riqni umurtqa pog‗onasini 
perkussiya qilib ham aniqlash mumkin. 
Oyoq  kafti  yassiligini  aniqlashda  bolani  stulga  oyoq  qo‗llari  osilgan 
holda,  tizzasi  bilan  qo‗yib  hayolan  tovon  o‗rtasidan  bosh  barmoq  asosiga 
(birinchi  chiziq)  va  tovon  o‗rtasidan  ikkinchi  barmoq  oralig‗iga  (ikkinchi  chiziq) 
chiziq  tortiladi.  Normada  oyoq  kafti  gumbazi  o‗yig‗ining  chizig‗i  tashqaridan 
ikkinchi chiziqdan ham o‗tib ketadi. Agar bunday chiziq birinchi chiziqqa ham yetib 
bormasa  -  bu  aniq  bo‗ylama  oyoq,  yuzi  yassiligi  hisoblanadi.  Agar  bu  chiziq-
chiziqlar  orasida  qolsa  oyoq  yuzi  gumbazi  o‗yig‗ining  torayganidan  darak 
beradi.  Ko‗ndalant  oyoq  yuzi  yassiligida  oyoq  yuzi  ko‗ndalangiga  kengaygan 
bo‗lib,  barmoqlar  yelpig‗ich  shaklida  bir-biridan  qochgan  bo‗ladi.  Suyakda 
og‗riq  har  turdagi   yallig‗lanish  o‗sma  kasalliklarida ,  distrofik 
jarayonlarda  kuzatiladi.  Bolani  bo‗yiga  cho‗zilish  davridagi  og‗riq  suyaklarni  tez 
o‗sishi  bilan  bog‗liq  bo‗ladi.  T  o‗ngi  oyoqlardagi  og‗riq,  nervno-artralgik 
diatezda kuzatiladi. Osteomielitda og‗riq mahalliy, ammo juda kuchlik bo‗lib, 
og‗riqli  joyni  qizarishi,  shishishi  va  tanada  yuqori  harorat  bilan  kechadi. 
Osteomielit  o‗chog‗i  trubkasimon  suyaklarni  metafiz  va  diafizlarida  bo‗lib, 
ko‗pincha  bo‗g‗imlarni  ham  jarohatlaydi.  Suyak  tuberkulezida  yallig‗lanish  jarayoni 
kam  rivojlangan  bo‗ladi.  Bo‗g‗imlardagi  og‗riqlar,  ularni  shaklini  o‗zgarishi, 
shishlar,  spetsefik  yoki  nospetsefik  poliartritda,  suzak  kasalligida,  dizenteriya  va 
boshqa turli bakteriyalar  ko‗zg‗atgan  artritlarda  bo‗ladi.  Bo‗g‗imdan  yuqori  yoki 
pastroqdagi og‗riqlar odatda yassi tovonli bolalarni uzoq vaqt tik turganda bezovta 
qiladi. 
Simmetrik  artritni  rivojlanib  boruvchi  bo‗g‗im  deformatsiyasi  bilan 

---

 
139 
kechishi,  hamda  ertalabki  harakat  nochorligi  yuvenil  revmatoid  artritga  xos. 
Infeksion virus kasalliklarida kuzatilgan artrit reaktiv artritga xos. Asosai o‗rta 
va  katta  bo‗g‗imlar  jarohatlanishidagi  bo‗g‗imlardan  bo‗g‗imlarga  ko‗chib 
yuruvchi artrit va artralgiya revmatizm kasalligiga xos. Bo‗g‗imlar hamda ileo-soqral 
ulamasini  jarohatlanishini,  umurtqa  pog‗onasini  tortilishi  bilan  birga  kechishi 
Bexterev kasalligida (ankolozli spondiloartrit) kuzatiladi. 
Rentgen  nurlari  vositasida  suyak  sistemasini  tekshirish  har  xil  turdagi 
maqsadda  qo‗llaniladi.  Jumladan  suyakning  sinishi,  destruktiv  yallig‗lanishlar 
(osteomielit)  tashxisida,  davolash  natijasida  suyakdagi  o‗zgarishlarni 
nazorat  qilishda,  suyak  yoshini  aniqlashda,  modda  almashinuvi  kasalliklarida 
suyak  strukturasidagi  o‗zgarishni  aniqlashda  qo‗llaniladi.  Suyak  zichligini 
kamayish  erta  yoshdagi  bolalarda  kalsiy  fosfor  balansi  buzilganda  (raxit),  katta 
yoshdagi  bolalarda  endoqrin  modda  almashinuvi  kasalliklarida  kuzatiladi. 
Suyak  zichligining  maxalliy  (o‗chog‗lik)  kamayishi  giperparatireozda, 
umumiy 
kamayishi 
buyrak 
usti 
bezi 
faolligi 
oshganda 
yoki 
glyukoqortikoidlar  bilan  uzoq  davolaganda  kuzatiladi.  Ba‘zan  suyak 
sistemasi  kasalliklari  tashhisida  laborator,  jumladan  bioximik  tekshirishlar 
o‗tkaziladi.  Suyak  modda  almashinuv  kasalliklarida  qon  zardobida  kalsiy  va 
fosfor  miqdori,  hamda  ularni  siydik  bilan  chiqarilishi  tekshiriladi.  Qon 
zardobidagi  ishqoriy  fosfataza  miqdori  hamda  qon  va  siydikdagi  oqsipirodin 
mikdori  suyakning  so‗rilish  va  siydikdagi  oqsipirodin  mikdori  suyakning 
so‗rilish va formasini o‗zgarishida tekshiriladi. 
Quyida  erta  yoshdagi  bolalarda  ko‗proq  kuzatilib  suyak  sistemasini 
jarohatlanishi  bilan  kechadigan  raxit  kasalligining  asosiy  belgilariga 
to‗htalamiz. 
RAXIT.  Raxit  j  ad  al  o‗sib  borayotgan   2  yoshgacha  bo‗lgan 
bolalar  kasalligi  hisoblanadi.  Raxit  umumiy  organizmda  moddalar 
almashinuvi,  reaktivlik  jarayoni  o‗zgarishi  bilan  kechib,  bemor  bolada 
kasalliklarga qarshi kurashish holatlari pasaygan bo‗ladi. 
Raxit  kasaligi  bola  organizmini  vitamin  D,  kalsiy,  fosfor,  magniy 
kabi  qator  mikroelementlar  va  ba‘zi  aminoqislotalar  bilan  yetarlik 
ta‘minlanmasligi  natijasida  kelib  chiqadi.  Qayd  etilgan  yetishmovchiliklarga 
bolaning  chala  tug‗ilishi,  fermentativ  yetishmaslik,  hazm  a‘zosi,  buyrak  va 
endoqrin  (qalqonsimon  oldi  va  kalqonsimon  bezi)  bezlar  faoliyatini 
o‗zgarishi, hamda infeksion kasalliklar ham zamin yaratishi mumkin. 
Raxitda  vitamin  D  yetishmasligi  sababli  fosfor,  kalsiy  modda 
almashinuvi  buzilib,  ular  ichakdan  yetarli  so‗rilmaydi  va  qonda,  hujayradan 
tashqaridagi  suyuqlikda  va  suyakda  fosfor  kalsiy  mikdori  kamayadi.  Buyrak 
orqali  fosfatlarning  chiqarilishi  ko‗payib,  atsidoz  holati  yuzaga  keladi.  Bu 
holat  fosfor-kalsiy  tuzlarini  suyaklarni  o‗sish  zonasiga  yig‗ilishiga 
to‗sqinlik  qilishi  bilan  bir  qatorda,  ularni  suyakdan  yuvilib  chiqarilishini 
kuchaytiradi.  Shular  bilan  bir  qatorda  oqsil  almashinuvi  ham  buzilib,  siydik 
orqali  muhim  aminoqislotalarning  chiqarilishi  o‗zgargan  oqsil  mineral 
kompleksini  paydo  bo‗lishiga  olib  kelib,  normal  ostogenez  jarayoniga 
to‗sqinlik  qiladi.  Natijada  suyak  yumshoq,  egiluvchan,  shakli  osongina 

---

 
140 
o‗zgaruvchan bo‗lib qoladi. 
Raxit  kasalligi  belgilari  ko‗pincha  bolaning  1-1,5  oylik  davrida  boshlansa 
ham,  1  yoshga  to‗lguncha  kasallanish  xavfi  saqlanadi.  Kasallikning 
boshlanish  davriga  vegetativ  asab  tizimi  funksional  holatining  buzilishiga  xos 
belgilar  kuzatiladi.  Bemor  bola  tez  cho‗chiydigan,  bezovta,  injiq  bo‗lib 
qoladi.  Uyqusi  buzilib  uyquda,  ayniqsa  qattiq.  tovush,  yorqin  nur  ta‘siriga 
seskanib  to‗shadigan  bo‗lib  qoladi.  Shular  bilan  bir  qatorda  bola  bexuda  ko‗p 
terlab,  yostig‗i-kiyimlari  xo‗l  bo‗lib,  bemorni  bezovta  qiladi.  Bola  boshini 
yostiqqa  ishqalashidan  ensa  sohasidagi  sochlar  to‗kila  boshlaydi.  Katta 
liqildoq  chetlari  biroz  yumshaya  boshlaydi.  Bu  davr  2-3  hafta  davom  etadi. 
Kasallik  vaqtida  aniqlanib,  davolanmasa  u  kuchayib,  avjiga  chiqqan  davri 
boshlanadi.  Bunda  yuqoridagi  o‗zgarishlar  yanada  rivojlanib,  kasallikka  xos 
suyak tizimi o‗zgarishlari va ichki a‘zolar faoliyatini buzilishlari kuzatiladi. Katta 
liqildoq chetlari yumshab, berkilib borishi sekinlashadi. Bosh chanog‗i  choqlari 
yumshab,  ayniqsa  ensa  sohasida  kraniotabes  paydo  bo‗ladi.  Osteoid 
to‗qimalar  giperplaziyasi   sababli  pyoshona  va  chakka  do‗ngliklari 
paydo  bo‗lib,  bosh  kvadrat,  dumbasimon  shakliga  o‗xshab  qoladi.  Bunda 
agar  faqat  pyoshona  do‗ngi  bo‗rtib  chiqsa,  b  o‗nga  «olimpiya  pyoshonasi» 
deyiladi.  Katta  liqildoq  atrofida  osteod  to‗qimalarni  o‗sishidan  g‗adir  budirliklar, 
suyaklarni  yumshashi(osteomalyatsiya)  natijasida  katta  liqildoq  atrofida  tishlarga 
o‗hshab maydalanishi kuzatiladi. Raxitda ko‗krak qafasi formasi ham o‗zgaradi. 
Agar bunda qovurg‗alar biroz yumshab, mushaklarning tonusi pasayib qolsa, 
diafragma  birikkan  joylari  ichkariga  tortilib  qoladi  va  chuqur  egatcha  (Filatov