Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

mafkuraviy sohada — ilmiy dunyoqarash va e’tiqod, sotsial ehtiyoj va axloqiy 
zaruriyatlarni chuqur tushunish, ijtimoiy va fuqarolik burchini anglash, ijtimoiy 
faollik; 
- 
etakchilikda - tashkilotchilik, haqqoniylik, dilkashlik, talabchanlik qat’iylik va 
maqsadga intilish, vazminlik o’zini tuta olish; 
- 
bilish sohasida – keng ilmiy saviya, ma’naviy ehtiyoj va qiziqish, yangilikni his qila 
bilish, bilimlarni oshirishga intilish. 
Shaxsga xos ijobiy sifatlar faoliyat jarayonida paydo bo’ladi va rivojlanadi. 
Shaxsga xos sifatlar malaka va uddaburonlikdan farq qiladi. Malaka va uddaburonlik 
mashq, o’qish natijasi hisoblansa, ijobiy sifatlarning rivojlanishi uchun esa iste’dod, 
layoqat, zehn, ya’ni inson asab sistemasida anatomo-fiziologik xususiyat ham bo’lishi 
zarur.

---

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
378 
Barkamol shaxsni tarbiyalash uchun o’qituvchida ijobiy sifatlarni quyidagi turlari 
mavjud bo’lmog’i va o’quvchi shaxsida yuksaltirilmog’i lozim:
1. 
Muloqotchanlik 
2. 
Tashkilotchilik
3. 
Yetakchilik 
4. 
Faollik 
5. 
O’zini idora eta bilish
6. 
Kuchlilik, zehnlilik. 
7. 
Faoliyatga ijodiy yondasha bilish sifatlari 
O’quvchiga zarur fazilatlardan yana biri - maqsadga intilish. O’quvchi o’z oldiga 
aniq maqsad qo’ya olishi va uni bajarishga intilishi shart. Insonga xos intilishni 2 
toifaga bo’lish mumkin: birinchisi, maqsadga intilish bo’lsa, ikkinchisi, mag’lubiyatdan 
qochish. [3, 542-b.] 
Ma’lumki, hech bir inson yuqorida aytilgan xislatlar bilan birga tug’ilmaydi. Bular 
inson yashash tarzining, ta’lim-tarbiyaning mahsulidir. Yoshlarda ijobiy sifatlarni va 
yaxshi xulq-atvorni rivojlantirish orqali yuksak ma’naviyatli yoshlarni tarbiyalash, 
ularni mamlakatimiz taraqqiyoti va uning istiqboli uchun yo’naltirish talab etiladi. 
Bunda o’qituvchi quyidagi vazifalarni bajarishi lozim:
- O’quvchi shaxsiga xos ijobiy sifatlarini shakllantirishning ilmiy-nazariy
asoslarini chuqur o’rganish;
- davlatimiz tomonidan yoshlarda ijobiy sifatlarni shakllantirish sohasida olib 
borilayotgan ishlarni tizimli tahlil qilish;
- yoshlarda ijobiy sifatlarni shakllantirishga ta’sir etuvchi turli ehtiyoj va omillarni 
o’rganish;
- o’quvchilar faolligini yanada oshirish orqali ularning yangi qirralarini yuzaga 
chiqarish. 
Yuksak ijobiy sifatlarga ega bo’lgan kadrlar jamiyat uchun ijtimoiy buyurtma 
hisoblanadi. Shunday ekan o’quvchilarda shaxsga xos ijobiy sifarlarni
shakllantirish, milliy mafkurani shakllantirish bilan birgalikda olib borilishi lozim.
Tadqiqotlar natijalaridan shu narsa ma’lum bo’ldiki, o’quvchilarda sinfdan 
tashqari mashg’ulotlarda ijobiy sifatlarni shakllantirishda quyidagi tamoyillarga 
rioya etish muhimdir: 
1. 
Sinfdan tashqari o’tkaziladigan ta’lim jarayonini aniq maqsadda tashkil 
etish, uning natijalarini xolis baholash, tarbiyaviy jarayonda tutgan o’rnini aniqlash, 
uni pedagogik va psixologik tahlil etish va baholash. 
2. 
Bu jarayonni ilmiy, uzluksiz, izchil, tizimli asosda tashkil etish. 
3. 
O’quv fanlarni o’qitishda ta’lim-tarbiya jarayonining (sinf va sinfdan 
tashqari mashg’ulotlar) uzviyligini ta’minlash. [2, 51-b.] 
O’quvchilarda ijobiy sifatlarni shakllantirish ta’lim - tarbiya jarayoniga uzviy 
va tizimli yondashishni talab etadi. Bu vazifani amalga oshirishda o’qi-tuv chi-
tarbiyachilar zimmasiga katta mas’uliyat yuklatiladi. Chunki o’qituvchi ta’lim-
tarbiya berish jarayonining asosiy ishtirokchisidir. Buyuk mutafakkir Alisher
Navoiy iborasi bilan aytganda: «Inson zebi-ziynati bilim va odobdir. Bularni 
shogirdlariga singdirgan ustozlargina chinakam ustozlardir» [1, 64-67-b.] 
O’quvchi shaxsida ijobiy sifatlarni yuksaltirishda, tarbiyaviy ishlarning

---