Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
219 
Шу билан бир қаторда инсон хулқ-атворининг шаклланишига ирсий 
омилнинг таъсири борлигини фақат назарий жиҳатдан тахмин қилиш мумкин, 
аммо эмпирик тадқиқотлар муҳит таъсирининг ўрни ҳам каттагина қийматга эга 
эканлигини таъкидламоқда.
Жумладан, нотўлиқ оиланинг ўсмир тарбиясидаги роли, яъни оила 
таркибининг тарбияси “қийин” лар шаклланишига таъсири муҳим сабаблардан 
бири сифатида юқори кўрсатгичга эга эмас. Аксинча, Жунгер Таснинг фикрича, 
оилавий назоратнинг тақчиллиги делинквент хулқ-атвор шаклланишининг асосий 
кўрсаткичи сифатида талқин қилинади.
Ўсмирлик даврида назорат икки хил: бевосита ва билвосита усулда олиб 
борилади. Назоратнинг бевосита усули “йўналтириш”, “тартибга солиш”, 
“тасодифий шароит”, “жазолаш” дан иборат. Бавосита назорат усули 
“идентификация” ва “ижобий мулоқот”дан иборат. Шундай қилиб, оила 
аъзоларининг ўзаро муносабатлари орасида муайян боғлиқлик мавжуд. Булар ўз 
ифодасини “иссиқ” ва “совуқ” оналар ҳамда “жисмоний” ва “психологик 
усулларни” самарали қўллай билувчилар тимсолида топади[5, 59-б].
Оқибатда, бизга ижтимоийлашган оиланинг “қўллаб қувватловчи” ва 
“назорат қилувчи” каби асосий параметрлари билан ишлашга тўғри келади.
Психик ҳолатларни таснифлашда ҳар хил ёндошувлар мавжуд. Уларга кўра 
ақлий, эмоционал, иродавий фаоллик ва пассивлик, стресс, кўтарилиш, ўзини 
йўқотиб қўйиш, тўйиниш, кутиш, ёлғизлик ва бошқаларни ажратиш мумкин. 
Умумлашганлик даражасига кўра ҳолатлар умумий, турга хос ва индивидуал 
бўлиши мумкин. Масалан, ҳолатларларнинг тавсифича уларнинг субъект 
томонининг англанганлик даражасига боғлиқ. 
Психологик зўриқишлар организмнинг турли функсионал тизимларидаги 
ўзгаришларда намоён бўлса, унинг жадаллиги ёки кучи кайфиятнинг 
бузилишидан тортиб, ошқозон яраси ёки юрак инфарктигача олиб келиши 
мумкин.
Ҳиссий зўриқишларнинг намоён бўлишини турлича таснифлаш мумкин. 
Бироқ психология учун уларни қуйидагича таснифлаш мақсадга мувофиқ:
1. Хулқ-атворга хос реакциялар.
2. Ақлий фаолиятдаги реакциялар.
3. Ҳиссий соҳадаги реакциялар.
4. Физиологик жараёнлардаги ўзгаришлар.
Худди шундай тасниф дастлаб Д. Нутт томонидан ҳиссий зўриқиш ёки 
стрессга олиб келиши мумкин бўлган безовталиклар, хавотирланишлар ҳолатини 
ўрганиш мақсадида амалга оширилган эди. Д. Нутт безовталик ҳолатини вужудга 
келтирадиган қуйидаги тўртта таркибий қисмларни ажратиб кўрсатган:
- кайфияти (ёки ҳаяжон);
- когнитив соҳа (нохуш хотиралар, бирор нарсани олдиндан ўйлаб, нотўғри 
башорат қилиш);
- физиологиқ белгилар (тахикардия-пулснинг тезланиши, тер ажралишининг 
тезлашиши, ҳаракатларнинг бузилиши);
- хулқ-атвордаги бузилишлар [6, 134-б]. 

---