Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
167 
qızıǵıwshılıǵın asırıw, xalqımızdıń mádeniy miyras dúrdanaları bolǵan xalıq awız-eki 
dóretpeleri arqalı aqıl-oyın rawajlandırıw, ata-babamızdan bizge shekem jetip kelgen 
milliy qádiriyatlarımızdıń mazmunın ańlaw, olardıń sóz ónerine bolǵan ıqlasın 
kúsheytiw, kórkem sóz dóretpeleri arqalı Watan súwiyshilik sezimlerine tárbiyalawday 
ullı maqsetlerimizdi kóriwimizge boladı. Bul balalar ádebiyatındaǵı kórkem sóz 
dóretpeleriniń álbette xalıq pedagogikasında da áhmiyeti oǵada ullı dep esaplaymız. 
Qaraqalpaq balalar ádebiyatɪ da kórkem ádebiyattɪń bir túri sanaladı. Mektepke 
shekemgi jastaǵı balalar kórkem ádebiyat arqalı tábiyattı, turmıstı biliwge umtıladı hám 
olar tuwralı dáslepki túsinikler kórkem obrazlar menen bala sanasında sawlelenedi. 
Balanıń jas ózgesheligine qaray ózlestirilip barılatuǵın bunday kórkem shıǵarmalar 
balanıń dúnya tanıwın hám sóylew qábiletin jetildiriwge járdem beredi.
14
[2]. 
Qaraqalpaq xalqı da basqa xalıqlar sıyaqlı balaların jas waqıtlarınan baslap 
kórkem-sóz ónerine, ilimge, ónermentshilikke úyretken. Sheshenlikke, dilwarlıqqa, 
baqsı-jırawlıqqa qızıqtırıp, hár qıylı aytıs-shertis jarıslarında jeńip shıǵıw jolların 
násiyatlap, olardıń jeke adam bolıp qáliplesiwinde xalıq awız-eki dóretpelerindegi hár 
bir janrdan óz ornında tárbiyalıq xarakterde paydalanip kelgen. 
Kórkem ádebiyattı V.G.Belinskiy: “Kórkem ádebiyat - kórkem ónerdiń basqada 
túrlerinen óziniń jetekshilik qásiyeti hám qospalılıǵı menen parıq qıladı” - dep 
kórsetedi. Máselen balalarǵa ertekti saxnalastırıwımız ushın eń dáslep ertektiń ádebiy 
nusqası bolıw kerek yamasa balalar menen bayram ertekligin saxnalastırıwımız ushın 
erteliktiń scenariyi bolıwı shárt. 
Búgingi kúni mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde qaraqalpaq 
xalqınıń xalıq awız-eki dóretpeleri, qaraqalpaq xalqınıń balalar ádebiyatına salmaqlı 
úles qosqan balalar jazıwshı hám shayırları shıǵarmaları az muǵdarda úyretilip 
kelmekte.
Balalardıń sanasına óz milliyligin sińdiriw arqalı ata-babadan bizge miyras bolıp 
kelgen xalıq awız-eki dóretpeler hám shıǵarmalardı úyretip barganimızda balada sóz 
baylıǵı asadı, óz ana tiline húrmeti asadı jáne durıs sóylewdi úyrenedi, sırtqı ortalıq 
haqqında estetikalıq kóz-qarasları qáliplesedi. Balalardıń sóz-ónerine bolǵan ıqlası 
kúsheygen sayın jeke dóretiwshilik qırları da kórine baslaydı. Bul ásirese olardıń sóz 
sheberliklerin kórsetiwshi jumbaqlar menen ótirik óleńlerde, janıltpashlarda 
sawlelenedi. Jumbaqlar balalardan ótkir zeyinlilik, bilimlilik, aqilliliq hám tapqırlılıqtı 
talap etip ǵana qoymay balanıń intellektuallıq rawajlanıwına da úlken tásir jasaydı 
sonıń menen birge házirjuwaplılıqqa shaqıradı, tapqırlıqqa talpındıradı. Jańıltpashlar 
sózlerdi jańılmay aytıwǵa, sóz hám seslerdi durıs sóylewge úyretetuǵın metodikalıq 
kónlikpe xızmetin atqaradı jáne ekinshi jaǵınan balalar sózlerdi jańılıp kúlkige qaladı 
hám jańıltpash bunday waqıtta házıl dálkek xızmetin atqaradı, hámde balada tıl bulshıq 
eti normal rawajlanadı.
Balalar qosıqlarında balalardıń dúnya tanıwı, qorshaǵan ortalıqqa qatnası, 
sulıwlıq haqqında oyları, qosıqtı oyın menen baylanıstırıwları ayqın kórinip turadı. 
Balalar qosıqlarınınń ózgesheliklerin 
N.Dáwqaraev
 bılay dep jazadı: "Ol ózgeshelikler 
14
“Qaraqalpaq folklorı” 99-tom 

---