Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Фойдаланилган адабиётлар 
1. Olweus D. Bullying in schools: what we know and what we can do . Oxford, UK: 
Blackwell, 1993. 
2. Lawrence Robinson and Jeanne Segal, Ph.D. Bullying and Cyberbullying Last 
updated: June 2019. 
3. Pellegrini A. D., Bartini M., Brooks F. School bullies, victims, and aggressive 
victims: Factors relating to group affiliation and victimization in early adolescence. 
Journal of Educational Psychology, 1999, V. 91 (2), pp. 216–224. 
4. А.А.Баранов, С.В.Рожина. Копинг-стратегии подростка в ситуации 
кибербуллинга / Вестник Удмуртского университета. – 2016. –Т. 13 – вып 2 
5. Макарова, Е. А. Психологические особенности кибербуллинга как формы 
интернет-преступления / Е. А. Макарова // Российский психологический журнал. 
– 2016. – Т. 13. – № 3. – С. 293-311.
 
 
 
 
42
Макарова, Е. А. Психологические особенности кибербуллинга как формы интернет-преступления / Е. А. 
Макарова // Российский психологический журнал. – 2016. – Т. 13. – № 3. – С. 293-311.

---

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
388 
BOLA SHAXSIDA SALBIY O’ZGARISHLARNI KELTIRIB CHIQARUVCHI 
TASHQI TA’SIRLARNING PSIXOLOGIK-PEDOGOGIK ASOSLARI 
 
Jo’rayeva Shahnoza Shokir qizi,
O’zbekiston Milliy Universiteti talaba
Kalit so’zlar: stress, biologic, omil, normal o’sish, psixolog, ruhiyat, irsiyat, 
muloqot, rivojlanish, jinsiy tarbiya, ruhshunos, tashqi omil, intellect, kognitiv, tafakkur, 
xotira. 
Inson tug’ilganidan to umrining oxirigacha rivojlanishda bo’ladi. Inson 
rivojlanishi murakkab jarayon. Bu rivojlanish tashqi ta’sirlar va ichki kuchlar ta’sirida 
kechadi. Tashqi ta’sirlar bu insooni o’rab turgan atrof-muhit bo’lsa, ichki ta’sir esa 
biologik, irsiy omillar hisoblanadi. Bolalarda ham xuddi shunday kechadi.
Bola shaxsining shakllanishida, ijtimoiylashuvida ijtimoiy muhit muhim 
ahamiyatga ega. Bola sekinlik bilan ijtimoiy muhitni o’zlashtiradi. Aksariyat bolalar 
rivojlanishi dastlab oilada boshlanadi, keying rivojlanshi esa maktabgacha ta’lim 
muassasalari, maktab, oliygoh, atrofidagi do’stlari davrasida kechadi. Bola doimo o’zi 
uchun qulay bo’lgan, atrofdagilari uni tushunadigan, yaxshi aloqa o’rnata oladigan 
muhitni tanlaydi.
Bola shaxsining rivojlanishidagi dastlabgi “hududi” bu - oila. Bolaning 
shaxsining rivojlanishida oila muhim ahamiyat kasb etadi. Lekin shunday bo’lsa-da,
oilada bola shaxsida salbiy o’zgarishlarni keltirib chiqaruvchi bir necha omillarni 
kuzatishimiz mumkin. Misol tariqasida shularni aytishimiz mumkin-ki, ota-ona ajrimi, 
moddiy yetishmovchilik, otasi bilan yoki bo’lmasa onasi o’rtasidagi tushunmovchilik, 
oilada e’tiborning yetishmasligi, ota-onaning farzandlariga baravar muomulada 
bo’lmasligi kabilar.
Ota-ona ajrimini ta’sir ko’satishini aytadigan bo’lsak, buning natijasida bolaning 
oilada ota yoki onasining mehriga to’ymasligi, tengdoshlari yonida kamsitilishi o’ziga 
bo’lgan ishonchning yo’qolishiga olib keladi. Bolaning dunyosi ikki qismdan iborat: 
biri otasiga, boshqasiga onasiga tegishli. Bu ikki qism ajrab ketsa, usha ikki dunyosi 
parchalansa, bola ham haqiqiy iztirobni boshdan kechiradi. Katta yoshlilar buni yodda 
saqlashi zarur. Usha holatda bolaning boshi og’riy boshlaydi, qo’rqinchli tushlar 
ko’radi. Ayrim vaziyatlarda o’zi uchun qaltis harakatlarni qilib, natijada biror joyiga 
zarar ham yetkazishi mumkin.
Bola shaxsining rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadigan muhim “hudud”lardan yana 
biri bu - maktab hisoblanadi. Bu bosqichning boshlang’ich sinfdan boshlab yuqori 
sinfgacha mujim ahamiyat kasb etadi. Boshlang’ich sinfda ko’proq bolaning nutqini 
rivojlantirishga e’tibor qaratishga kerak. Agar e’tibor qaratilmasa salbiy oqibatlarga olib 
kelishi mumkin ya’ni muloqotga kirishga qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin.
Shuningdek maktab davrida bola shaxsining rivojlanishi uchun muhim hisoblangan 
tafakkur, intellekti, diqqat, kognitiv faoliyatini, xotirasini ayniqsa shaxslararo 
munosabatini rivojlantirish muhim hisoblanadi. Shaxslararo munosabat jarayoni ya’ni 
bolaning atrofdagi kishilar bilan muloqoti, aloqasini rivojlantirish tufayli bolaning 

---