Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
362 
Xulq og’ishi va tarbiya buzilishining subyektiv sabablariga – o’smir shaxsining 
qiziqish va extiyojlari, dunyoqarash va ma’naviy olami, maqsad va yo’nalishlari, 
qadriyatlari, huquqiy ongi, hayot rejalari, turmush tarzi va motivlari kiradi. 
Obyektiv sababalar sifatida jamiyatdagi nosog’lom muhit, shart – sharoit, iqdisodiy 
va siyosiy barqarorlik, kichik ijtimoiy guruhlardagi ijtimoiy – psixologik muhit, 
kishilar bilan bo’ladigan o’zaro shaxslararo munosabatlar namoyon bo’ladi. 
Xulq og’ishi va tarbiya buzilishining kelib chiqishi sabablarini aniqash eng avvalo, 
u yuzaga kelgan ijtimoiy muhit xususiyatlarini o’rganib chiqishni taqozo qiladi. Chunki 
xulq og’ishini umumiy ko’rinishda oladigan bo’lsak, u biror bir shaxsga xos bo’lgan 
subyektiv xulq-atvor natijasi emas, balki subyektiv va obyektiv jarayonlar, shart-
sharoitlar, munosabatlar natijasi sifatida yuzaga keladi. Shu nuqtai nazardan olib 
qaralganda ijtimoiy jarayonlarning individual xatti – harakatlarga ta’siri masalasiga 
oydinlik kiritish zarur bo’ladi. 
Inson ijtimoiy munosabatlar qurshovida yashaydi. Ijtimoiy munosabatlar va 
jarayonlarning shaxsga ta’siri masalasi ijobiy yoki salbiy ko’rinishda bo’lishi mumkin. 
Individga ijtimoiy jarayonlarning ijobiy yoki salbiy ta’sir etishi birinchidan, individual 
– psixologik xususiyatlariga bog’liq bo’lsa, ikkinchidan, ijtimoiy muhit voqea 
hodisalari va shart – sharoitlari mazmuniga ko’ra namoyon bo’ladi. Ya’ni ijtimoiy 
muhitning sog’lom yoki nosog’lomligi va uning ta’sirchanlik darajasiga ko’ra, 
individga u yoki bu ko’rinishda ta’sir etadi va jinoyatchilik xulqining kelib chiqishi 
uchun qandaydir ma’noda imkoniyat yartadi.
Shaxs xulq - atvoridagi buzilish ijtimoiy muhitning o’ziga xos jihatlari, ya’ni 
sog’lom va nosog’lomligiga, individning fe’l – atvori, xarakter xususiyatlari, ijtimoiy
me’yorlar va shaxs o’rtasidagi ziddiyatlar hamda ularning zo’rayib borishi kabilarga 
bog’liq bo’ladi. Shaxsning dunyoqarashi, ya’ni qadriyatlar orientatasiyasi, 
ijtimoiylashuvi va individual hissiyotlarning ijobiy tarzda shakllanishi va namoyon 
bo’lishi kishini jamiyat va insoniyat uchun foydali bo’lgan xatti – harakatga undaydi. 
Shuningdek, oilada bolalarga tarbiyaviy ta’sir etish sifatini oshirish uchun ota – 
ona va oilaning katta a’zolari tomonidan bolaga qo’yiladigan talablar va ularga 
tarbiyaviy ta’sir o’tkazishda so’z bilan ish birligi bo’lsa, yaxshi natija beradi. Oilada 
bunday birlikning bo’lmasligi, bola xulq – atvoriga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ko’proq 
bolalar va o’smirlar bilan munosabatda bo’lishda ularning yosh xususiyatlariga, 
psixologiyasiga e’tibor bermaslik, oilalarda bir - birini haqoratlash, do’q – po’pisa va 
zulm o’tkazish asosida qilinadigan munosabat bolalarda qo’rqoqlik, asabiylik, 
yolg’onchilik, shafqatsizlik, qo’pollik, andishasizlik kabi sifatlarning shakllanishiga 
olib keladi. 
Xulosa o’rnida shuni aytishimiz mumkinki, ota – onalar yoki oilaning katta 
a’zolari bolalar bilan munosabat o’rnatishda ular bilan hamfikr, do’st kabi munosabatda 
bo’lsalar, bolalarda o’zini-o’zi baholash, berilgan topshiriqlarga mas’uliyat bilan 
yondashish hissiyotining shakllanishiga olib keladi. Shuni unutmaslik kerakki, tashqi 
muhit yoki ijtimoiy hodisalar har doim ham xulq og’ishi va tarbiya buzilishining kelib 
chiqishi uchun asos bo’lib xizmat qilmaydi. Qachonki, ijtimoiy hodisalar va individ 
o’ratsida qarama-qarshilik va ziddiyatlar yuzaga kelsa, jamiyatda hukm surayotgan
ijtimoiy normalar individ tomonidan qabul qilinmasa hamda ijtimoiy muhitda xulq 

---