Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
324 
psixologiyada turli yosh davrlari bir-biridan sezilarli farqlanadi.Bular:chaqaloqlik,ilk 
bolalik,maktabgacha 
ta'lim 
yoshi,kichik 
maktab 
yoshi,ösmirlik,ilk 
yoshlik,yoshlik,yetuklik va keksalik davrlaridir 
Biz ösmirlik davri psixologiyasi haqida töxtalib ötamiz 
Ösmirlik davri insonni bolalikdan-yoshlikka ötuvchi va öz navbatida boshqa 
davrlardan özining nisbatan keskinroq,murakkabroq kechishi bilan farqlanib turuvchi 
davrdir.Bu davr taxminan bolalarning 5-8sinflarda öqish paytlariga töĝri keladi va 11-
12yoshdan 14-15 yoshgacha bölgan davr oraliĝida kechadi.Ayrim bolalarda bu davr 1-2 
yil ertaroq yoki kechroq kuzatilishi ham mumkin 
Ösmirlik 
davrining 
oĝir,murakkab 
davr 
ekanligi 
köplab 
psixologik,fiziologik,ijtimoiy omillar bilan boĝliq.Bu davrda rivojlanishning barcha 
jihatlari:jismoniy,aqliy,axloqiy,ijtimoiy 
va 
kabilarning 
mazmun-mohiyati 
ham 
özgaradi.Bu davrga kelib bola endi"bola" emas va shu bilan birga hali"katta" ham 
emas.Uning öz-öziga va atrofdagilarga nisbatan bölgan munosabatlari butunlay 
boshqacha xarakter kashf etadi.Uning qiziqishlari tizimi,ijtimoiy yönalganligi qaytadan 
shakllanadi,öz-özini anglashi,baholashi,qadryatlari özgaradi.Uning uchun öz "men" i va 
shu "men"ning ahamiyati ortadi. 
Ösmir organizmida röy beradigan özgarishlar shundan iboratki,bola 
rivojlanishining ayni shu davrida biologik,fiziologik yetukligi borasida tub özgarishlar 
amalga oshadi.Fizioligik rivojlanish va jinsiy baloĝatga yetish jarayonining yangi 
bosqichi boshlanadi.Organizmdagi özgarishlar bevosita ösmir endokrin sistemasining 
özgarishi bilan boshlanadi.Bu davrda gipofiz bezining vazifalari faollashadi.Uning old 
qismidan ajralib chiqadigan garmon organizm töqimalarining ösishi va boshqa muhim 
ichki sekretsiya bezlari(qalqonsimon bez,buyrak usti va jinsiy bezlar)ishlashni 
kuchaytiradi.Ularning faoliyati ösmir organizmida köplab özgarishlarni yuzaga 
keltiradi,jumladan böy ösishining keskin tezlashishi(bir yilda öĝil bolalarda 4-
5sm,qizlarda 3-4sm ösishi kuzatiladi),jinsiy baloĝatga yetishi(jinsiy organlarning 
rivojlanishi va ikkilamchi jinsiy belgilarning paydo bölishi) amalga oshadi.Bu 
jarayonlar qiz bolalarda 13-15yoshlarida nisbatan jadal kechadi.Jismoniy rivojlanish va 
jinsiy yetilishning akseleratsiyalashuvi kuzatilayotgan hozirgi vaqtda ayrim qizla 9-10 
yoshda,öĝil bolalar esa 11-12yoshlatda jinsiy baloĝatga yetishning boshlanish 
bosqichida bölish mumkin. 
Ösmirlik davrida endokrin va nerv sistemalari faoliyatining bolalik davrida 
mavjud bölgan muvozanati buziladi,yangisi esa endigina örnatilayotgan böladi.Bunday 
qayta qurilishlar albatta ösmirning ichki holati,kayfiyati,ruhiyatiga ta'sir körsatadi va 
köpincha 
uning 
umumiy 
noturĝunligi,ta'sirlanuvchanligi,serjahlligiga,harakat 
faolligiga,vaqti-vaqti bilan hamma narsalarga befarq bölib qolishligi va lanjligiga asos 
böladi.Bunday holatlatning yuzaga kelishi köpincha qizlarda menstrual sikl 
boshlanishidan biroz oldinroq yoki sikl davrida köproq kuzatiladi. 
Jinsiy baloĝatga yetish va jismoniy rivojlanishdagi ösish ösmir ruhiyatida yangi 
psixologik tuzilishlarning yuzaga kelishida muhim ahamiyatga ega.Birinchdan,bu ösmir 
uchun juda sezilarli bölgan özgarishlar bölib,ular ösmirning katta bölganini his 
qilishining yuzaga kelishining obyektiv manbasi bölib xizmat qiladi(uning asosida 
ösmir özining kattalarga öxshashligini his qiladi).Ikkinchidan,jinsiy baloĝatga yetish 
boshqa jins vakliga qiziqishni rivojlantiradi,yangi kechinma,hissiyot,tuyĝularni yuzaga 

---