Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
297 
stressni vujudga kelishiga ta’sir ko‘rsatgan vaziyatdan chiqish yo‘llarini topishni 
qiyinlashtiradi.
Stressning intellektual faoliyatdagi belgilari:
Diqqat – to‘planishi qiyinlashadi, tez chalg‘iydi, ko‘lami torayadi.
Tafakkur – mantiqiylikning buzilishi, tarqoqligi, qaror qabul qilishning 
qiyinlashuvi, ijodiy imkoniyatlarning pasayishi.
Xotira – operativ xotiraning yomonlashuvi, qayta esga tushirishning qiyinlashishi.
Hissiy zo‘riqishlar organizmdagi barcha fiziologik jarayonlarga – hazm qilish, qon 
aylanishi, nafas olish tizimi faoliyatiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi.
Stress vaqtida quyidagi ob’ektiv o‘zgarishlarni qayd etish mumkin:
- puls chastotasining ortishi yoki uning bir maromda bo‘lmasligi;
- qon bosimining ko‘tarilishi;
- oshqozon-ichak trakti ishining buzilishi;
- terining qarshilik ko‘rsatish quvvatining pasayishi va boshqalar.
Bu ob’ektiv o‘zgarishlar o‘z navbatida turli sub’ektiv kechinmalarda ham namoyon 
bo‘ladi:
- yurak va boshqa a’zolardagi og‘riq;
- nafas olishga qiynalish;
- mushaklarning zo‘riqishi;
- ovqat hazm qilish tizimida noxush hislarning paydo bo‘lishi va boshqalar.
O‘smirlar bilan o‘tkazilgan tadqiqotda o‘zlaridagi hissiy holatga baho berib, 
fiziologik jarayonlarda namoyon bo‘lishini quyidagicha ta’kidlab o‘tishgan:
- bosh og‘rig‘i – 5,7 ball;
- pulsning tezlashishi yoki yurak sohasidagi noxush hislar – 4,2 ball;
- mushaklardagi zo‘riqishlar – 3,9 ball;
- oshqozon-ichak traktidagi buzilishlar – 3,5 ball;
- nafas olishning qiyinlashuvi – 2,8 ball.
Tortinchoq, odamovi, uyatchan, pessimist, asab tizimi kuchsiz, introvert kishilarda 
stress bilan bog‘liq psixosomatik o‘zgarishlar boshqalarga nisbatan yaqqol ifodalanadi.
O’smirlik davrining yirik tadqiqotchilaridan biri nemis faylasufi va psixologi E. 
Shpranger (1924) o’smirlik yoshi qizlarda 14-18 va o’gil bolalarda 13-19 yoshlargacha 
davom etib, unig birinchi bosqichi 14-17 yoshlarga to’g’ri kelib, bu yoshda bolalikdan 
qutulish sodir bo’lishini izohladi. U o’zining o’smirlik yoshining madaniy-psixologik 
konsepsiyasida rivojlanishining uch tipi mavjudligini ajratadi.