Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Huquqlarga ega bo‘lish uchun imkoniyatlarni yaratish lozim. 5-moddaga 
ko‘ra, “jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy 
mavqeidan qat’i nazar, har kimga ta’lim olish uchun teng huquqlar kafolatlanadi”. 
Galina Nam mazkur moddaga sog‘ligining imkoniyatlariga qaramasdan har kim ilm 
olish huquqiga ega bo‘lishi uchun nogironlikni ham kiritishni taklif qiladi: “Jinsi, irqi, 
millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqei, nogironlik 
holati, yoki aks holdagi holatidan qat’i nazar, har kimga ta’lim olish uchun teng huquq 
kafolatlanadi va to‘siqsiz ta’lim olish uchun imkoniyatlar va sharoitlar yaratiladi.”
Nogironligi va rivojlanishida nuqsoni mavjud bolalarning umumta’lim 
maktablarida tahsil olish huquqi qonun bilan belgilanishi lozim. Agar bola yoki uning 
ota-onasi bu huquqdan foydalanish istagini bildirsa, maktab zarur shart-sharoitlarni 
yaratib berishi lozim. Inklyuziya huquq to‘g‘risida emas, imkoniyatlar to‘g‘risidagi 
tushunchalarga asoslangan. Bu yerda katta farq mavjud. Haq-huquq hammadaku bir xil, 
biroq imkoniyatlarimiz bir xil emas. Inklyuziya hamma uchun teng imkoniyatlar va 
sharoitlar yaratilishiga qaratilgan. 
 
TARBIYASI QIYIN BOLALAR BILAN ISHLASHNING PSIXOLOGIK 
OMILLARI 
 
Islomova Bibigul Ziyodullayevna 
Navoiy viloyati Karmana tumani 23-maktabi psixologi 
O`zbekistonning yangi rivojlanish bosqichida kelajagimiz bunyodkori bo`lgan 
yoshlarga nisbatan e`tibor yanada kuchaydi. Ayniqsa davlatimiz rahbari Shavkat 

---

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
236 
Mirziyoyevning “Yoshlarimiz bugungi va ertangi kunimizning hal etuvchi kuchga 
aylanib borayotgani barchamizga g`urur va iftixor bag`ishlaydi” –deb bildirgan yuksak 
ishonchlari har bir yoshni maqsad pillapoyalarida odimlashga chorlaydi. Shuningdek 
xalq ta`limi tizimi sohasida qabul qilinayotgan farmon, qaror va farmoyishlar, 
kiritilayotgan jiddiy o`zgarishlar ham buning yaqqol dalilidir. Bugungi kunda 
o`quvchilar bilimi va tarbiyasidagi o`zgarishlarni, ularning har jabhada faolligini, 
kelajakka bo`lgan ishonch va mas`uliyatini sezish mumkin. Shunga qaramasdan ta`lim 
tizimida tarbiyasi qiyin bolalarning uchrab turishi kishini xavotirga soladi. 
Bola maktab ostonasiga qadam bosgunicha oiladagi yetti yillik hayoti mobaynida 
dunyoqarashi, xarakteri ozmi-ko`pmi shakllangan bo`ladi. Shunday ekan, bola tarbiyasi 
maktab bilan oilaning birgalikdagi burchi ekanligini tan olgan holda, bu jarayonda oila 
birinchi darajada tarbiyachi ekanligini ham nazarda tutilishi lozim. Bolalar narsa va 
voqealarning mohiyatiga o`zlaricha baho beradilar, ular ezgulik mezonini, intilishlari 
mo`ljalini dastavval ota-onalari hayoti tarziga qarab belgilaydilar. Yaxshi tarbiya berib, 
yaxshi kishilarni kamol toptirgan oilalardagi sofdillik, samimiylik, bir-biriga hurmat 
bolalarda ham shu fazilatlarning kamol topishiga sabab bo`ladi. Ahil oilada bolaning
xulq-atvori meyorlari to`g`risida tasavvur va tushunchalari bir –biriga hamohang 
bo`lgan ota-onalarning farzandlari orasidan tarbiyasiz bola chiqishi mumkin emas. 
Haqiqat, mehru-oqibat, adolat tushunchalari o`rnini hasadgo`ylik, loqaydlik, 
ta`magirlik, ma`naviy zaiflik, insoniy munosabatlardagi qashshoqlik, ahloqiy nopoklik 
hukm surgan oilalarda o`sgan bolalarning tarbiyasi ko`pincha izdan chiqqan bo`ladi.
Lekin shuni ham unutmaslik kerakki, tarbiyaning izdan chiqishi uchun goho oddiy bir 
narsaning o`zigina kifoya. Ota-onaning yengil-yelpi mehnatni oqlab, oson pul topish 
yo`llarini bolalari oldida maqtab gapirishi, otaning o`z hamkorini mazax qilib, 
maqtanib aytgan gaplari o`smirga axloqsizlik darajasini ochib beradi. 
Odatda tarbiyaning yuksak maqasdlari haqida ko`p gapirib, uning ahloqiy
jihatlariga ko`pincha e`tabor bermaymiz, vaholanki, tarbiya to`g`ri bo`lsa, davomiy, 
uzluksiz bo`lsagina, samara ijobiy bo`ladi. 
Tartibsiz, pala-partish, intizomsiz, ishyoqmas, o`qishda qoloq, ta`lim va tarbiyani 
o`ziga olmaydigan o`quvchilar “tarbiyasi qiyin” bola hisoblanadi. ”Tarbiyasi qiyin”
bola-shaxsiyatini birdaniga tushunib olish murakkab bo`lgan, o`ziga alohida 
yondoshishni talab qiladigan shaxsdir. 
“Tarbiyasi qiyin” bola yoshligidan diqqat-e`tiborga ,izzat-hurmat,mehr-
muhabbatga g`oyat tashna bo`ladi. Bunday bolalar bilan ishlaganda mehribon va 
g`amxo`r bo`lishni unutmaslik kerak. Chunki bunday bolalar salbiy beqarorlikka 
yo`liqqanligi uchun ularning xulq-atvori izdan chiqqan bo`ladi. O`qituvchilar ham 
bunday hollarda sinfdagi xuddi ana shunaqa bolalar bilan shug`ullanishga vaqt
topishmaydi, ularga “tarbiyasi qiyin” bolalar deb qaraydilar. Zero, o`smir hayotining 
shunday mas`uliyatli va qaltis davrida unga to`g`ri yo`l ko`rsatish, unda endigina kurtak 
otayotgan illatning oldini olish, bolaning kelgusi taqdirida muhim rol o`ynaydi. 
Bolani “ tarbiyasi qiyin” holatga olib keluvchi yagona sabab yo`q. Shuningdek 
ularni axloqsizlik illatlaridan sog`aytirib qo`yadigan yagona shifobaxsh vosita ham 
yo`q. Bu bolalik davrida tarbiya yaxshi bo`lmaganligidan, kichiklarning kishilarga 
foyda keltiradigan eng yaxshi fazilatlar, sahovat, mehr-shafqat egasi qilib 
tarbiyalashlari, shu sifatlarni shakkllantirish hamda kamol toptirish fursati boy 

---